Şatolar

Şato (Çincə: 沙陀 pinyin: shā tuó, Sha-t'o) — Qərb Göytürk Xaqanlığının ərazisində yaşayan türk tayfaları. Bu ad onlara Şato səhrasında yaşadıqları üçün verilmişdir.

Gültigin abidəsi Türk tarixi XIV əsrə qədər
Göytürk xaqanlığı 552–744
Qərbi Göytürk
Şərqi Göytürk
Avar xaqanlığı 564–804
Xəzər xaqanlığı 618–1048
Böyük Bolqar xanlığı 632–668
Dunay Bolqariyası
İdil Bolqariyası
Türkeş xaqanlığı 699–766
Uyğur xaqanlığı 744–840
Qaraxanlılar dövləti 840–1212
Qərbi Qaraxanlılar
Şərqi Qaraxanlılar
Peçeneq xaqanlığı 860–1091	Kimək xaqanlığı 743–1035
Dəşt-i Qıpçaq 1067–1239	Oğuz dövləti 750–1055
Şato sülalələri 923–979
Sonrakı Tan
Sonrakı Tszin
Sonrakı Xan (Şimali Xan)
Qəznəvilər dövləti 963–1186
Böyük Səlcuq İmperiyası 1037–1194
Xarəzmşahlar dövləti 1077–1231
Rum sultanlığı 1092–1307
Dehli sultanlığı 1206–1526
Müəzzilər sülaləsi
Xələclər sülaləsi
Tuğluqoğulları sülaləsi
Məmlük dövləti 1250–1517
Bəhri sülaləsi
Digər türk sülalələri  Anadoluda Artuqlu sülaləsi Saltuklu sülaləsi Azərbaycanda Əhmədili sülaləsi Eldənizlər sülaləsi Misirdə Tulunilər sülaləsi Ağşidlər sülaləsi Farsda Salqurlular sülaləsi Levantda Börilər sülələsi Zəngilər sülələsi

Tarixi

Miladdan sonra VII əsrdə Fərqanədə qədim Usunların ərazisində yaşayan Şato tayfaları bir əsr sonra artıq Yanmin əyalətini tutaraq Barkul gölü ətrafında yerləşmiş, daha sonralar Şensi, Qansu və Şansi əyalətlərinə köçmüş, sonrakı əsrlərdə isə Quzey Çini zəbt etmişlər. Qumilyov yazır ki, şatolar Şərqi Cunqariya ərazisində, Burkul gölünün ətrafında yaşayırdılar. Tan imperiyasına tabe idilər.

Hakimləri

Şato tayfasının hakim ailəsi Çuye (朱邪) adlanırdı.

1. Çuye Ake
2. Çuye Quçu - İşbara xaqanla birlikdə Tan imperiyasına qarşı üsyana qoşulmuşdu.651-ci ildə məğlub edilmişdi.
3. Çuye Cinşan - 661-ci ildə Yağlakarlara qarşı səfərbərliyə qoşulduğu üçün Moliçun qarnizonu komandanı təyin olunmuşdu. 702-ci ildə Çinmanzu qubernatoru və Çanqyeçunqonq knyazı idi. 712-ci ildə hələ sağ idi.
4. Çuye Fukuo - Şato Cinşan və Şanquo xatunun oğlu idi. 714-cü ildə Çinmanzu qubernatoru təyin olunmuşdu. Aşina Çi ilə evlənmişdi. Yonqşuçin böyük knyazı idi.
5. Çuye Kutuçi - Şato Fukuonun oğlu idi. 714-cü ildə Uyğurların hakim müavini idi. 740-cı ildə An Luşan üsyanına qarşı Çinin tərəfində qoşuldu.Sərkərdəliyə qədər yüksəldi.
6. Çuye Cinçonq (朱邪盡忠) - Ciukuan knyazı idi. Bu dövrlərdə Şatolar Tibetdən asılı idilər. 808-ci ildə 30.000 türklə birgə Çinə köçməyə qərar verən Cinçonq Tibetlilərin müqaviməti ilə qarşılaşdı. Baş verən döyüşdə Cinçonq öldürüldü.
7. Çuye Çiyi (朱邪執宜) - Şatoların qalan hissəsini indiki Daxili Monqolustan torpaqlarına gətirdi. Qısa zaman sonra tayfanın digər hissəsi də Cinçonqun qardaşı Çuye Abo (朱邪阿波) ilə birgə gəldi. 817-ci ildə Vanq Çenzonq (王承宗) üsyanına qarşı Çinə kömək etdi.Həmin il U Yuançinin üsyanını da yatıran Çiyi daha böyük vəzifələrlə mükafatlandırıldı.
8. Çuye Çisin (朱邪赤心) - 839-cu ildə Uyğur baş naziri Yuelovu Külüg bəyə qarşı üsyan qaldırdı.Şatolardan yardım üçün Çisinə 300 at göndərdi. Şato ordusu qısa bir zamanda Ordu Balıq şəhərini mühasirəyə aldı. Külüg bəy intihar etdi. Çuye Çisin daha sonra Tan sülaləsinə Tibetə qarşı yürüşlərində kömək etdi. Li Keyonun atasıdır. 887-ci ildə vəfat edib.

İmperatorlar

Sonrakı Tan

Şatolar əvvəl Cin knyazlığının, daha sonra isə Sonrakı Tan sülaləsinin əsasını qoymuşdular.

Rəsm	İmperator titulu	Əsl adı	Çin adı	Ölümdən sonrakı adı	Məbəd adı	Era adı	Hakimiyyət illəri
		Çuye Çiyi (朱邪執宜)		昭烈皇帝 (Görkəmli, seçkin imperator)	Yiçü (懿祖) Təvazökar	Heç vaxt imperator olmayıb. Ölümündən sonra fəxri ad verilib
		Çuye Çisin (朱邪赤心)	Li Quoçanq (李國昌)	文景皇帝 (Müdrik, parlaq imperator)	Hsiançü (獻祖) Əcdad	Heç vaxt imperator olmayıb. Ölümündən sonra fəxri ad verilib	?-887
			Li Keyon (李克用)	武皇帝 (Döyüşkən imperator)	Taiçü (太祖) Böyük əcdad	Heç vaxt imperator olmayıb. Ölümündən sonra fəxri ad verilib	896/907-908
	光聖神閔孝皇帝 (Müqəddəs işıqlı imperator)		Li Çunşü (李存朂/ 李存勗/ 李存勖)		Çonqçonq (莊宗) Ləyaqətli əcdad	Tonqquanq (同光) İşıqlı dövr 13 may, 923 – 11 iyun, 926	908-926
	聖明神武文德恭孝皇帝 (929-933) 聖明神武廣道法天文德恭孝皇帝 (933)	Li Miyaoçili (邈佶烈)	Li Siyuan (李嗣源) 927-ci ildən sonra: Li Dan (李亶)		Minqçonq (明宗) Parlaq əcdad	Tiançenq (天成) Səmavi mükəmməllik 926–930 Çanqhsinq (長興) Uzun intibah 930–933	926-933
			Li Konqhu (李從厚)	閔皇帝 (Ehtiyatlı imperator)		Yinqşun (應順) 933-934	933-934
		Vanq Konqke (王從珂)	Li Konqke	後唐末帝 (Son imperator) 後唐廢帝 (Devrilmiş imperator)		Kinktay (清泰) 934-937	934-937

Sonrakı Cin, Sonrakı Xan və Şimali Xan

Sonrakı Cin Şatoların qurduğu ikinci imperiya idi. Çuyelərlə Çinə gəlmiş, Tan sülaləsinə tabe olmuşdular. Sonrakı Tan sülaləsi sərkərdəsi Şi Cinqtanq öz imperiyasını elan etmişdi.

Rəsm	Əsl adı	Ölümdən sonrakı adı	Məbəd adı	Era adı	Hakimiyyət illəri
	Şi Cinqtanq (石敬瑭)	聖文章武明德孝皇帝	Qaoçu 高祖 Ulu əcdad	Tianfu (天福) Səmavi bolluq 936-943	936-942
	Şi Çonqqui	後晉出帝 (Sürgün edilmiş imperator) 後晉少帝 (Gənc imperator)		Tianfu (天福) Səmavi bolluq 942–944 Kaiyun (開運) Artmış bəxt 944–947	942-947
Sonrakı Xan və Şimali Xan Sonrakı Xan sülaləsi 947-ci ildə Liu Çiyuan adlı bir Şato sərkərdəsi tərəfindən yaradılmışdı. Atası Liu Dian (劉琠) Li Keyonun sərkərdələrindən biri idi.
	Liu Çiyuan (劉知遠)	睿文聖武昭肅孝皇帝	Qaoçu 高祖 Ulu əcdad	Tianfu (天福) Səmavi bolluq 947 Kianyu (乾祐) 948	947-948
	Liu Çenqyu (劉承祐)	隱皇帝 (Dumanlı imperator)		Kianyu (乾祐) 948-951	948-951
	Liu Çonq (劉崇) 885-951 Liu Min (劉旻) 951-954	神武皇帝 (Müdrik və güclü imperator)	Şiçu 世祖 Nəsil əcdadı	Kianyu (乾祐) 951-954	951-954
	Liu Çenqçun (劉承鈞)	孝和皇帝 (Dindar imperator)	Ruiçonq 睿宗皇帝 Uzaqgörən əcdad	Kianyu (乾祐) 951-954 Tianxuy (天會) 957–970	954-970
	Liu Cien (劉繼恩)		Şaoçu 少主 Kiçik hökmdar		970
	Liu Ciyuan (劉繼元)	英武帝 (Çiçəklənən imperator)			970-982

Mənbə

• Chavannes, Édouard (1900), Documents sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaux. Paris, Librairie d’Amérique et d’Orient. Reprint: Taipei. Cheng Wen Publishing Co. 1969.
• Findley, Carter Vaughn, The Turks in World History. Oxford University Press, (2005). ISBN 0-19-516770-8; 0-19-517726-6 (pbk.)
• Mote, F.W.: Imperial China: 900-1800, Harvard University Press, 1999
• Zuev Yu.A., "Se-Yanto Kaganate And Kimeks (Türkic ethnogeography of the Central Asia in the middle of 7th century)", Shygys, 2004, No 1, pp. 11–21, No 2, pp. 3–26, Oriental Studies Institute, Almaty (In Russian)
• Chinaknowledge: 5 DYNASTIES & 10 STATES
• Şato