Adi toppuztikan

Adi toppuztikan (lat. Echinops ritro) — bitkilər aləminin astraçiçəklilər dəstəsinin mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsinin toppuztikan cinsinə aid bitki növü.

Adi toppuztikan
Elmi təsnifat
Domen: Eukariotlar Klad: Diaphoretickes Ranqsız: Arxeplastidlər Aləm: Bitkilər Klad: Streptophyta Klad: Embryophytes Klad: Polysporangiophytes Klad: Tracheophytes Klad: Toxumlu bitkilər Klad: Çiçəkli bitkilər Klad: Eudicots Klad: Core eudicots Klad: Superasterids Klad: Asterids Klad: Campanulids Dəstə: Astraçiçəklilər Fəsilə: Mürəkkəbçiçəklilər Yarımfəsilə: Carduoideae Triba: Cardueae Yarımtriba: Echinopsinae Cins: Toppuztikan Növ: Adi toppuztikan
Beynəlxalq elmi adı
Echinops ritro L., 1753
Şəkil axtarışı ITIS   37287 NCBI   41571 EOL   467551

Botaniki xarakteristikası

Toppuztikan kökümsovulu çoxillik ot bitkisi olub, hündürlüyü 2 m-ə qədərdir. Gövdəsinin yuxarı hissəsi budaqlanan, ağımtıl hörümçək toruna bənzəyən naxışlıdır. Yarpaqları növbəli, yuxarı hissəsi yaşıl, enli-neştərşəkilli, dərin lələkvari-bölümlü, uzunluğu 25 sm, eni isə 6 sm-ə qədər kənarları tikanlı və tikanlı-dişcikli, aşağı yarpaqları saplaqlı olub, əsası oturaqdır. Şarabənzər başcıqlı növünün yarpaqları hər tərəfdən kələ-kötür, nahamar, metalabənzər tükcüklü olub, yapışqanlıdır. Təkçiçəkli səbətciyi sıx, şarabənzər başcıqlı, 4-6 sm diametrində olub, gövdənin və budaqcıqların təpəsində yerləşir. Səbətciyi çoxcərgəli, üç formalı yarpaqcıqlı: xarici yarpaqcıqları qılaoxşar, ölçüsü daxildəkindən bir neçə dəfə qısa, orta yarpaqcıqları yarpağabənzər, demək olar ki, xarici yarpaqcıqlarla bərabər, daxili yarpaqcıqları isə neştərvari, tacın uzun borucuğuna bərabər olur. Adi toppuztikanın daxili yarpaqcıqları göyümtül, şarabənzər başcıqlı digər yarpaqları isə açıq-mavidir. Bütün çiçəkləri boruşəkilli, kasacığı kəkilli adi toppuztikanın tacı isə göyümtül, şarabənzər başcıqlı növündə isə ağdır. Meyvələri tükcüklü, silindrik toxumlu olub, 7-9 mm, eni isə 2 mm olmaqla, kasavari kəkildən ibarətdir. İyun-avqustda çiçəkləyir, avqust-sentyabr ayında isə meyvələri yetişir.

Müxtəlifotluq çöllərdə, çınqıllı, dağlıq, yamac və dağın döş ərazilərində yaşayır. Dərman məqsədilə böyük olmayan meydançalarda əkilir və əsasən ikiillik bitkilərdən istifadə edilir.

Çiçəkləri və yetişmiş meyvələrini payızın sonunda təkbarmaqlı əlcəklə toplamaq lazımdır. Xammalın yetişməyən meyvələri 10%-dən çox olur.

Xammal havası dəyişilən yerlərdə brezent üzərində sərilərək və ya 60-80ºС-də quruducu şkafda qurudulmalıdır.

Tərkibi və təsiri

Meyvələrinin tərkibində 1-2% xinolin alkaloidləri başlıca olaraq exinopsin olur. Xammalda exinopsinin miqdarı 1%-dir. Alkaloidlərdən başqa 26-28% efir yağı olur. Analeptik (ümumitonuslandırıcı) dərmanlar. Exinopsindən strixinin alınır. Exinopsin onurğa beyninin reflektor fəaliyyətini artırır, skelet əzələlərini tonuslandırır. Az zəhərli olduğundan geniş terapevtik müalicəvi effektə malikdir.

Xammaldan «Exinopsin nitrat» alınır ki, bu dərmandan da “Strixinin nitrat”da olduğu kimi sinir sistemi impulslarını tonuslandırıcı kimi istifadə edilir. Exinopsin mərkəzi sinir sisteminin mərkəzi və periferik şöbələrinin zədələnmələrində - üz sinirinin parezində, pleksit, miopatiya, astenik vəziyyətlərdə olan damar distoniyasında və göz sinirinin hipotoniya və atrofiyasında istifadə edilir.