Biosidlər və biostatiklər

Biosidlər və Biostatiklər — yanacaqların iki üsulla biozədələnmədən qorunması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Birinci üsula görə, mikrob hüceyrələrinin fermentləri karbohidrogenlərin hava oksigeni (aerob mexanizmi) və ya sulfatların sulfatreduksiyaedici bakteriyalarla reduksiyası zamanı ayrılan oksigenlə (anaerob mexanizmi) oksidləşməsinə katalitik təsir göstərir.

Prosesə bakteriyaların bəzi həyat fəaliyyəti məhsullarının dispersləşdirici təsiri kömək edir. İkinci üsula görə, mikroorqanizmlərin həyat fəaliyyəti məhsulları yanacağı korlayır, onun nasosla vurulma qabiliyyətini pisləşdirir və korroziya aqressivliyini artırır. Biosidlər yanacaqda meydana çıxan mikroorqanizmləri məhv edir, biostatiklər onların inkişafını ləngidir. Biosid və biostatiklər yanacaqlarda nadir halda istifadə olunur. Belə ki, mikroorqanizmlərin intensiv inkişafı üçün isti və nəm iqlim tələb olunur.

Təsir prinsipi

Biosidlər və Biostatiklər üç müxtrəlif mexanizm üzrə təsir göstərir. Etilendiamintetrasirkə turşusu və ya qlutaraldehid növ aşqarlar hüceyrənin xarici struktur funksiyalarını inhibirləşdirir, digərləri (spirtlər, sellozolvlar, səthi-aktiv maddələr) bakteriya hüceyrələrinin divarlarını dağıdır. Üçüncülər (aldehidlər, alkilləşdirici agentlər) sitoplazmatik strukturu – amin turşuları, zülallar və s. pozur.

Effektlilik göstəricisi

Biosidin effektlilik göstəricisi sınaq şəraitində olan aşqarlı yanacaqda quru biokütlənin çəkisinin artmasıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif göbələklər və bakteriyalara (yanacaqlarda on minlərlə aşkar olunub) münasibətdə biosidlərin toksikliyi müxtəlifdir. Əksər hallarda, aşqarların səmərəliliyini qiymətləndirmək üçün ən çox yayılmış bakteriyalar, məsələn Cladosporium resinae, və ya Micobacterium lacticolum əsasında hazırlanmış nümunələrdən istifadə edirlər. MDU-da (ГОСТ 9.023–74 "Топлива нефтяные. Метод лабораторных испытаний биостойкости топлив, защищаемых противомикробными присадками") hazırlanmış üsula görə tərkibində (5–7):1 nisbətində su olan yanacaq nümunəsində xüsusi hazırlanmış kultur əkilir, nümunələr bir neçə sutka ərzində 28–30°С-də statik şəraitdə və ya laboratoriya çalxalayıcısında saxlanılır. Sonra diametri 0,5 мкм-dən kiçik olan membranlı filtrdən keçirilir. Biokütlə artmayıbsa, deməli, yanacaq bu mikroorqanizmlərə qarşı davamlıdır. Biokütlənin artımı 1l-ə 0,7q-dan azdırsa yanacaq cüzi zədələnmiş, 0,7 q-dan çoxdursa yanacaq intensiv zədələnmiş hesab olunur.

Bakteriya artımının məhv edilmə faizi hesablana bilər. Bunun üçün tədqiq olunan nümunələrin vəziyyəti 5 ballıq sistemlə qiymətləndirilir, bütün nümunələr üzrə ballar toplanır və kontrol nümunə (aşqarsız yanacaq) 100 % qəbul olunur. Hazırda Rusiyada JP-385/88 (Сэйболт) üsulundan istifadə olunur. Bu üsula görə nümunə 3 sutka ərzində 25°С-də xüsusi qidalı mühitdə saxlandıqdan sonra filtrin səthində olan koloniyaların sayı (K) müəyyənləşdirilir. Onların sayı 500-dən azdırsa yanacaq az çirklənmiş hesab olunur və uzun müddət saxlanıla bilər. Əgər K 500–10000-dirsə yanacaq orta səviyyədə çirklənmiş (onu 3 aydan çox saxlamaq olmaz), К > 10000 olan halda yanacaq zədələnmiş hesab olunur. Bu halda nümunəni 2–3 həftə də saxladıqdan sonra yenə çirklənməni yoxlamaq lazımdır. К azalmasa, yanacağa aşqar qatmaq lazımdır.

Çeşid

Yanacaqlara biosid aşqarlar sırasında ikisini qeyd etmək olar: suda həll olan Фогуцид və yanacaqda həll olan АИД-9–12.

• Фогуцид (ТУ 10-09-41-90) Rusiyada Pokrovskiy adına Biopreparatlar Zavodunda istehsal edilir. Aşqar dizel yanacaqlarında tətbiq olunur.
• АИД-9–12 aşqarının əsasını imidazolinlər təşkil edir. 0,005% qatılıqda Т-б yanacağınnın mikroorqanizmlərdən tam müdafiəsini təmin edir. Dizel yanacağına 0,03 % qatılıqda əlavə olunur. Bu aşqarın çatışmayan cəhəti onun 3 həftədən artıq saxlandıqda onda çöküntünün əmələ gəlməsidir.

Bundan əlavə tetraetilqurğuşun, barium-saxlayan tüstüyə qarşı aşqarlar bor turşusunun efirləri – etilləşdirilmiş avtomobil benzinlərinə çöküntüyə qarşı aşqarlar da biosid xassə göstərir. Rusiyanın xam neftlərdə istifadə üçün biosid və biostatiklərin yaradılması və tətbiqi sahəsində geniş təcrübəsi var. Onlardan bəziləri yanacaqlarda da istifadə oluna bilər.

Biosidlərin tətbiq sahələri

Sürtkü yağlarının mikrobioloji zədələnməsinin biosidlərlə mühafizəsi – Yağların növündən asılı olaraq materialların biozədələn-mədən mühafizə üsulları müxtəlifdir və aşağıdakılardan ibarətdir:

• çirklənmənin mexaniki üsulla yox edilməsi;
• sanitar-gigiyenik və temperatur-rütubət rejiminin düzgün saxlanılması (20  0C  60; ətraf mühitdə havanın nisbi rütubəti 80%-dən az, aerasiya);
• fiziki üsullar (bakterial filtrlər, elektromaqnit, radiasiyalı və ultrabənövşəyi şüalanma, ultrasəs, elektrokimyəvi mühafizə);
• səthin hidrofoblaşdırılması;
• mikroorqanizmlərin biozədələnmə sahəsinə keçməsinin qarşısının alınması (çirklənmə, havanın təmizlənməsi, vakuum, biosidli qaz mühiti);
• mikrobların inkisafı üçün zəruri olan hər hansı elementi xaric etmək (məsələn, dəmir və maqneziumun xelaf birləşmələri);
• bioloji mühafizə (antaqonizm, mikroorqanizmlərin rəqabəti);

- biozədələnmə xassələrinə görə lazım olan tərkibdə materialların yaradılması (materialların bir və ya bir neçə komponenti biosid xassəyə malikdir);

• biosid birləşmələrin tətbiqi və geniş yayılan mühafizə üsulları.

Toksikontlar xarakter etibarı ilə aşağıdakı qruplara bölünür:

- biozədələnmənin mikrob patogenlərini məhv edən biosidlər;

- mikroorqanizmlərin böyüməsinə maneə törədən biostatiklər;

- biozədələnmə agentlərinin çəkindirici (qorxu) təsirinə səbəb olan repellentlər. Materialları zədələyən müxtəlif qruplara aid olan mikroflora təsirli olduğu üçün, daha geniş təsir spektrli biosidlərdən, yaxud onların qarışığından istifadə etmək məsləhətdir. Biosidlərin qısa müddətli təsiri materialların toksiki olmasını aradan qaldırır. Praktiki cəhətdən polimer əsaslı biosidlər aşağı molekullu birləşmələrdən üstün sayılır. Texniki təyinatı və tətbiqi üzrə biosidlər: ağac məmulatları (kağız, karton), sintetik materiallar (plastiklər, kauçuklar, süni dərilər), toxuculuq materialları, təbii dəri, neft məhsulları (yanacaq, yağlar, sürtkü yağları), yağlayıcı-soyuducu mayelər, boya materialları və örtüklər olmaqla təsnif olunur. Bu təsnifat şərtidir, belə ki, bir çox biosidlər eyni zamanda bir neçə qrup materialları mühafizə edə bilər. Biosidlərin kimyəvi tərkibə görə təsnifatı onların hansı sinfə (karbohidrogenlər, spirtlər, aldehidlər, aminlər, heterotsiklik birləşmlər, qeyri-üzvi birləşmələr və s.) mənsub olması ilə müəyyənləşdirilir. Bir sıra hallarda biosidlərin praktikada tətbiq edilməsi onların fərdi birləşmələr kimi deyil, hər hansı qrupa aid olan bir neçə əsas komponenti kimi nəzərə alınır. Ən əsas tələblərdən biri də istifadə edilən biosidlər tətbiq olunduğu sürtkü yağlarında həll olmalı, fiziki-kimyəvi xassələrinə mənfi təsir etməməli, mühafizə olunan metal konstruksiyaların tələblərini qorumalıdır. Tələb olunan əsas amillərdən biri neft məhsullarının, xüsusən sürtkü yağlarının istismar xassələrini qorumaq, onların xüsusi tərkibli biosidlərlə mühafizəsi zamanı üzvi birləşmənin tərkibində olan funksional qruplar, müxtəlif elementlər, yağın tərkibində olan funksional xassəli aşqarlarla antaqonizm yarada bilməsi müstəsna olmalıdır. Məlumdur ki, bu aşqarların tərkibində müxtəlif funksional qruplarla yanaşı barium, kalsium, sink, maqnezium, bor və digər metallar vardır. Belə mürəkkəb tərkibli sürtkü yağları üçün biosidlərin seçilməsi çox mürəkkəb və vacib bir məsələdir.

Əlavə xassələr

İmidazolinlər əsasında biosidlər yanacaqların mühafizə xassələrini və oksidləşmə sabitliyini artırır, lakin qatranların əmələ gəlməsinə səbəb olan fəal komponentlərin sıxlaşmasına mane olmur.

Mənbə

• А. М.Данилов. Применение присадок в топливах. Санкт-Петербург: Химиздат, 2010
• İ.A.Cəfərova, H.Ə.Cavadova “Sürtkü yağlarının mikrobioloji zədələnməsi” Gəncə-2021, səh.117-127