Mağara
Mağara ya Köhül — təbii və süni olmaqla, həm də ibtidai insanların ilk sığınacaq yerləri, yaşayış evləri.
Geomorfoloji termin redaktə
Mağara — (rus. пещера, ing. cave) yer qabığının üst qatında boşluq, yer sət-hinə bir, yaxud bir neçə çıxışlarla açılır. Əsasən suda asan həll olan süxurların (əhəng daşı, dolomit, gips və b.) yuyulması və həll olması, həmçinin suffoziya, abraziya və başqa proseslər nəticəsində əmələ gəlir. Ən böyük mağaralar — karst mağaralarıdır; mürəkkəb sistemli keçidlər və zallardan ibarət olur, ümumi uzunluğu bəzən bir neçə 10 km-ə çatır (məs: ABŞ-də Flint-Mamont mağaralar sisteminin uzunluğu , RF-də Optimistik mağarasının uzunluğu). Mağaraları speleologiya öyrənir.[1]
Ümumi məlumat redaktə
Azərbaycaının ən qədim məskən tipləri təbii və süni mağaralar kimi formalaşmışdır. Belə mağaralar həm də ibtidai insanların ilk sığınacaq yerləri-evləri olmuşdur. Məhsuldar quvvələrin inkişafı və bununla həmahəng olaraq inşaat texnikasının təkmilləşdirilməsi nəticəsində suni mağaralar qazma tipli evlərlə əvəz olunmuşdur. Daş hörgünün meydana gəlməsi isə qazma və yarımqazma evlərin yaranmasında mutərəqqi rol oynamışdır.
Karst mağaraları redaktə
Bu cür mağaralar daha çoxdur. Karst mağaraları daha uzun və dərin olur. Bü cür mağaralar süxurların su ilə yuyulmasından əmələ gəlir. Ona görə də karst mağaralarına yalnız orada rast gəlmək olur
Əhəngdaşı və deməli mərmər saf distillə olunmuş su ilə çox pis həll olunur. Suda həll olunmuş karbon qazı olduqda (təbii şəkildə suyun tərkibində həll olunmuş karbon qazı mövcud olur) isə, suyun həlledicilik qabiliyyəti bir neçə dəfə artsa da, əhəngdaşı istənilən halda ya zəif həll olur, ya da gips və ya düzla müqayisədə zəif həll olunur. Lakin, əhəngdaşınını yuyulması ilə yaranan mağaraların gips və duzun yuyulması ilə yaranan mağaralardan daha böyük olmasının səbəbi budur ki, gips və duzun yuyulması zamanı mağaralarların yaranması kimi, dağılması da sürətlə gedir.
Yer kürəsinin ən dərin mağaraları[2] redaktə
Dərinliyi 1000 m-dən çox olan ilk mağara fransız Qufr Berje tərəfindən müəyyən edilmişdir və 1953-cü ildən 1963-cü ilə qədər bu mağaranın ən dərin mağara olduğu hesab edilirdi.
| Mağara | Dərinliyi, m | Uzunluğu, m | Yerləşməsi | |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Krubera-Voronya | -2191[3] | 16 058 | Abxaziya, Gürcüstan |
| 2 | Sarma | -1760[4] | 13 000 | Abxaziya, Gürcüstan |
| 3 | Qarlı | -1753[5] | 24 080 | Abxaziya, Gürcüstan |
| 4 | Lamprextsofen | -1632 | 50 000 | Avstriya |
| 5 | Mirolda | -1626 | 13 000 | Fransa |
| 6 | Jan-Bernar | -1602 | 20 536 | Fransa |
| 7 | Torka del Syerra | -1589 | 7060 | İspaniya |
| 8 | Pantyuxin | -1508 | 5530 | Abxaziya, Gürcüstan |
| 9 | Sima de la Korniza | -1507 | 6445 | İspaniya |
| 10 | Çeki-2 | -1502 | 5291 | Sloveniya |
Azərbaycan mağaraları haqqında redaktə
Azərbaycan Respublikası ərazisində bir çox təbii mağara aşkar edilmişdir ki, onlar Böyük və Kiçik Qafqazın dağətəyi və yüksək dağlıq sahələrində, Talış dağlarında və Naxçıvan MR-də yerləşirlər. Ölçülərinə görə mağaralar o qədər böyük olmasalar da, mənşələrinə görə çox fərqlənərək karst, abrazion, erozion, denudasion və s. formalarla təmsil edilirlər. Mağaraların bir hissəsi ibtidai insanlara sığınacaq yeri kimi xidmət göstərmiş və yəqin ki, yerli əhalinin genetik yaddaşında saxlanaraq müqəddəs "pir" statusu olan sitayiş yerlərinə çevrilmişdir. Onlardan ümumdünya əhəmiyyəti qazanmış ən məşhurları Qarabağın Azıx və Naxçıvan diyarının Əshabi-Kəf mağara abidələridir.
Həmçinin bax redaktə
Xarici keçidlər redaktə
- PRO Speleo Speleologiya və spelestologiya
- Ural Mağaraları (Rusiya) Arxivləşdirilib 2007-11-18 at the Wayback Machine
- Kuqitanq mağarası(Türkmənistan) Arxivləşdirilib 2008-05-16 at the Wayback Machine
İstinadlar redaktə
- ↑ Mağara // Geomorfoloji terminlərin izahlı lüğəti. Bakı: "Elm". 2012. səh. 177. ISBN 978-9952-453-14-0.
- ↑ "Worlds deepest caves, Compiled by: Bob Gulden". 2017-10-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-11-01.
- ↑ "CML#10138". 2023-07-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-11-01.
- ↑ CML#12796 Arxivləşdirilib 2021-09-17 at the Wayback Machine, P.Rudko, 10.10.2011.
- ↑ CML#10132 Arxivləşdirilib 2008-10-19 at the Wayback Machine, A.Şlepin, 18.09.2007.