Qatay

Qatay Xan — türk və altay mifologiyasında zəlzələ ilahı. Qaday və ya Kıtay (Kıday) olaraq da deyilir. Dəmirçi ilahı olaraq da görünür. 40 buynuzlu buğasını zəlzələ meydana gətirir. Bu öküz qəzəblənib əsəbiləşəndə ayaqlarını yerə sürtməyə başlayır beləcə yüngül sarsıntılar olar. Burnundan soluması isə yüngül səslərə çevrilir. Daha çox əsəbləşəndə isə ayaqlarını yerə vurur. Daha da qızınca buynuzlarını torpağa keçirib yer üzünü yelləyər. Homurtuları isə zəlzələnin gurultusunu meydana gətirir. Qatay Xan, doqquz davulludur. Tanrıların nəslindən gəlir. Özünə qırmızı inək qurban edilir. Dəmirçilər bu inəyin qanını çəkic, örs, körük kimi alətlərinə sürərlər və heyvanın ürəyini də dəmirçi ocağına atardılar. Dəmirçi ocağında yandırılan mas (palıd) ağacı da müqəddəs sayılır. Dəmirçilərin vasitələri də müqəddəsdir. Bu vasitələrin hər birinin qoruyucu ruhu (iyəsi) tapılar. Heç bir üstün gücün suverenliyi altına girməyi qəbul etməz. Yeraltındakı dəmir evində yaşayır. Yeraltında yaşadığı üçün pis bir varlıq olaraq tanındığı halda əslində xeyriyyəçidir. Ergenekondan dəmir qayanı əridən dəmirçiləri o köməkçi olmuşdur. Dəmirçiliye qəbul mərasimində iştirak edən usta köməkçilərinin gücünü sınamaq üçün onlara zərər verər lakin sonra bu verdiyi zərərləri aradan qaldırır.

Etimologiya

(Qat/Kat) kökündən törəmişdir. Məcaz olaraq yeri göyü bir-birinə qatan mənasını ehtiva edər. Qatılıq və sərtlik məzmununa də malikdir. Monqol Hatah, çətinlik mənası ehtiva edər. Katay Kuman dilində yoldaş, yoldaş deməkdir. Köhnə Türkcə Kat/Kad sözü külək, fırtına, tayfun deməkdir.

Xarici keçidlər

• Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0)  (türk.)