Türkiyəyə köçlər

Türkiyəyə köçləri üç bölgü altında birləşdirmək olar.

• Osmanlı imperiyasının son illərində və cümhuriyyətin başlanğıcında edilən köç.
• 1960-70-ci illərdə Avropaya işləməyə gedən işçilərin köçü.
• 1990-cı ildən sonra yaxın coğrafiyadan böyük şəhərlərə, xüsusən də İstanbula köçən yeni immiqrantlar: tranzit immiqrantlar, sığınacaq axtaranlar, yüksək ixtisaslı, avropalı təqaüdçülər,

Tarix boyu Türkiyə həm mühacirət edilən, həm ərazisindən köç edilən, həm də tranzit ölkə olub.

XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəlləri

Osmanlı İmperatorluğunun son illəri mühüm köç hərəkatlarına şahidlik etmişdir. İtirilmiş torpaqlardakı müsəlman təbəələr Anadoluya axışarkən, qeyri-müsəlmanlar Anadoludan ayrılmışdır. Mühacir adlanan bu dəstənin köçü cümhuriyyət elan edildikdən sonra da davam edir. Türkiyə Cümhuriyyəti xaricdən bu ümumi miqrasiyanı dövlət siyasəti kimi dəstəkləmişdir. Əhalinin hərbi güc kimi göründüyü illərdə müharibələrdən sonra azalan əhalinin sayının artırılması hədəflənmişdir.

Anadoluya gəlib-gedən mühacirlər Osmanlı və Türkiyə dövlətlərinin etnik, mədəni və ictimai quruluşunda böyük dəyişikliklərə səbəb olur.

1783-cü ildə Krımın Rusiyanın əlinə keçməsi ilə Anadoluya ilk böyük müsəlman köçü başlayır. Krımın itirilməsinə qədər Krım tatarlarının kiçik qruplar halında miqrasiyası kütləvi xarakter alır.

Osmanlı İmperatorluğu Çərkəz bölgələrini itirdikdən sonra Birinci Dünya müharibəsinə qədər 2,5 milyon çərkəz Anadoluya köç edir. Böyük bir mühacir kütləsi (1 milyon) yolda ölür.

Digər bir milyon dollarlıq köç dalğası Acarların (Gürcülərin) köçüdür. 1877-1878-ci illər Osmanlı-Rus müharibəsindən sonra başlayan köç 1921-ci ilə qədər davam edir.

Azərbaycandan XIX əsrin əvvəllərindən başlayan köç 1877–1878-ci illər Rusiya-Osmanlı müharibəsi ilə daha da artır. Yalnız Dünya müharibəsi illərində 10 min insan Anadoluya köç edir.

Albanlar İstanbula ilk dəfə Fateh Mehmet dövründə (1468) gətirilərək Arnavutköydə məskunlaşdılar. Balkanların itirilməsindən sonra gələnlər də daxil olmaqla, bugünkü Türkiyədə 5 milyon alban yaşadığı təxmin edilir.

Ərəblərin Anadoluya köçü İslam dininin yayılması və Osmanlı dövründəki müharibələrdən sonra geri dönməyənlər və burada qalmışlar. Əzilən ərəb ələvilərinin bir qismi Tarsus və Adana ətrafında məskunlaşır. Şərif Hüseynin başlatdığı ərəb üsyanı nəticəsində Mesopotamiya, Hicaz və Suriyadan olan 5 min ailə Qərbi və Orta Anadoluya yerləşdirilir.

Bosniya mühacirəti Bosniya-Hersoqovina Avstriya-Macarıstan İmperatorluğunun nəzarətinə keçdikdən sonra (1878) başlayır. 1918-ci ilə qədər dörd böyük immiqrasiya dalğası olur. İlk köç Bosniyanın itirilməsindən dərhal sonra baş verir. İkinci köç 1882-ci ildə, üçüncüsü isə 1900-cü ildə Dzabiç hərəkatı ilə əlaqədar baş verir. 1908-ci ildə immiqrasiyanın dördüncü dalğası başlayır.

1830-cu ildən sonra Polşa Rusiya torpaqlarına qatıldıqdan sonra mühacirət edən 10 min nəfərin bir qismi Osmanlı İmperiyasına gəlir. Polonezköy bu mühacirlərin qurduqları qəsəbədir.

Cumhuriyet sonrası

Anadoluya köç hərəkətlərinin intensivliyi azalsa da, Cümhuriyyətin elanından sonra da davam edir.

Respublikadan sonra ilk immiqrasiya hərəkatı Yunanıstandan olmuşdur. Lozanna müqaviləsinin mübadilə maddələrinə əsasən, 1922-38-ci illər arasında Türkiyəyə 384.000 insan köç edib.

Makedoniyadan ilk köç hərəkatı 1924-cü ildə ölkədəki türklərin Anadoluya köçü ilə başlayır. Mühacirətin ikinci dalğası 1936-cı ildə, üçüncü dalğa isə 1953-cü ildə Türkiyə ilə Yuqoslaviya arasında azad immiqrasiya müqaviləsinin imzalanmasından sonra baş verir.

Cümhuriyyət dövründə Yuqoslaviyadan Türkiyəyə 305 158 nəfər (77 413 ailə) köçüb. Dövlət 14.494 nəfəri, qalanları isə azad mühacir olaraq Anadoluda məskunlaşır.

Bolqarıstan Türkiyəyə böyük kütləvi immiqrasiya göndərən ölkədir. 1989-cu ilə qədər 800.000 insan dörd dalğada Anadoluya çatır. Türkiyə-Bolqarıstan yaşayış müqaviləsi (1925) ilə 1949-cu ilə qədər 218.998 nəfər köç edir. 1946-cı ildə Bolqarıstan Xalq Cümhuriyyətinin elan edilməsi ilə 1949-1951-ci illər arasında Türkiyəyə 156.063 nəfər köç edib. 1968-1979-cu illər arasında Türkiyə ilə Bolqarıstan arasında yeni miqrasiya müqaviləsi ilə 116.521 nəfər Türkiyəyə köç etmişdir. 1989-cu ildə Bolqarıstan dövlətinin müsəlman türk vətəndaşlarına qarşı etnik zülmü səbəbindən böyük bir köç dalğası yaşanır.

1923-1949-cu illər arasında Türkiyəyə 79.287 nəfər məskunlaşmış mühacir, 43.271 nəfər isə Rumıniyadan Türkiyəyə azad mühacir kimi gəlib.

1923-45-ci illər arasında Balkanlardan Türkiyəyə cəmi 800.00 nəfər köçmüşdür.

1950-ci ildə müstəqil dövlətə çevrilən Şərqi Türküstan Respublikası Çin tərəfindən işğal edildikdə, Türkiyəyə mühacirət baş verir.

İkinci Dünya müharibəsində nasist qoşunları ilə müharibədə iştirak edən Şərq legionlarının bir hissəsi Türkiyədə məskunlaşır. qazax, qırğız, özbək, türkmən, balkar, qaraqalpaq, qaraçay, azərbaycanlı, çeçen, inquş və Dağıstan kimi müsəlman əsilli insanların bir qismi Anadolunu yeni vətən olaraq seçir.

1979-cu il İran İnqilabından sonra 1 milyon insan (azərbaycanlı və fars) Türkiyəyə köçüb.

Əfqanıstanın Sovet Rusiyası tərəfindən işğalı ilə Türkiyəyə türk əsilli özbək, qazax, uyğur və qırğız köçmüşdür.

1945, 1951, 1953 və 1967-ci illərdə Suriyadan kütləvi köçlər olub. İskenderun, Kırıkxan və Adana şəhərlərində məskunlaşıb. 2011-ci ildə başlayan Suriya vətəndaş müharibəsi nəticəsində Türkiyəyə 2.733.784 qaçqın köçüb.

1988-ci ildə İraqda Hələbcə qətliamından sonra 51 542 nəfər mühacirət edib. 1991-ci ildə Körfəz müharibəsi zamanı Türkiyəyə 467 489 nəfər köç edir.

Son iki əsrdə Anadoluya 6 milyon insan köç etmişdir.