Ulenşpigel və Lamme Qudzak əfsanəsi

Ulenşpigel və Lamme Qudzak əfsanəsi (fr. La Légende et les Aventures héroïques, joyeuses et glorieuses d'Ulenspiegel et de Lamme Goedzak au pays de Flandres et ailleurs) — müasir Avropa xalqlarının bir çoxunun folklorunda təsadüf edilən şifahi xalq yaradıclığı materialı və motivləri əsasında yazılmış bir əsərdir. Bu əsər XIX əsr Belçika ədəbiyyatının ən milli və realist nümunələrindən sayılır. Lakin bu əsərin folklor materialı müştərəkdir; həm fransızlarda, həm almanlarda, həm də fələmənglərdə Ulenşpigel haqqında əfsanə və nağıllar hələ orta əsrlərdən başlayaraq yayılmış və müxtəlif variantlarda XIX əsrə qədər yaşamışdır, bu gün də yaşayır.

Ulenşpigel haqqında xalq əfsanəsi kitabının birinci səhifəsi, 1515-ci il.

Ulenşpigel əfsanəsi Belçika folklorunda baş qəhrəman olan Til Ulenşpigel haqqındadır. Bu qəhrəmanın adı müxtəlif yazıçıların əsərlərində xatırlanır. Onlardan biri də Şarl de Kosterdir. O, 1864-cü ildə yazmağa başladığı bu əsəri 1867-ci ildə başa çatdırır. Məşhur fransız yazıçısı Romen Rollan bu əsərə çox yüksək qiymət vermişdir. O, yazırdı:

"Ulenşpigel əfsanəsi"nin tarixi əhəmiyyəti çox böyükdür. Bu əsər belçikalılar üçün yeni vətən yaratdı. Şarl de Kosterin bu poemasından Belçika ədəbiyyatı yarandı".

Yazıçının bir neçə yaxın dostlarından başqa öz dövründə bu əsəri heç kim görmədi və qiymətləndirə bilmədi. Kiçik tirajla çap olunan bu kitab çox ləng satılırdı.

"Ulenşpigel əfsanəsi" romanı Belçikada siyasi mübarizənin gücləndiyi, fəhlə sinfinin oyandığı və xalq hərəkatının vüsət tapdığı bir dövrdə meydana gəlmişdir.Bu roman ilk növbədə xalq ədəbiyyatı ənənələri əsasında yaranmışdır. Belə ki, o dövrdə Belçikada milli yazılı ədəbiyyat elə də inkişaf etməmişdi və xalq ədəbiyyatı ənənələri daha güclü idi. Digər tərəfdən, bu roman xalq kütləsinə ünvanlandığına görə bu ənənələrə söykənməli idi. Nəhayət, bu roman peşəkar ədəbiyyat səviyyəsində qələmə alınmışdı ki, bu da həmin dövrdə Belçikada ümumavropa və xüsusilə roman-fransız ədəbi ənənələrinin çox geniş yayılması ilə bağlı olmuşdur. Həmin dövrdə fransız dilli Belçika mədəniyyəti digər Avropa dilləri ilə yanaşı, həmin dövrə qədər yaranmış çox qiymətli və zəngin fransız dilli ədəbiyyatın ənənələri əsasında formalaşmışdır.

Flamand xalq qəhrəmanı olan azadfikirli, baməzə, hazırcavab Ulenşpigel de Kosterin yaşadığı dövrün bütün tələblərinə uyğun gəlirdi.

Ulenşpigel Almaniyada

Til Ulenşpigel Qərbi Avropada məşhur olmuş və çox sevilmişdir. Təsadüfi deyil ki, İntibah dövrü alman ədəbiyyatında yaranmış ən məşhur xalq romanının qəhrəmanı da məhz bu obraz olmuşdur. Almaniyada Ulenşpigel haqqında roman 1478-ci ildə çap olunmuşdur. Bu romanın bizim dövrümüzə gəlib çatan nüsxəsi isə 1515-ci ildə çap edilmişdir. Alman folklorunun bu məşhur personajı tarixi şəxsiyyət olmuş və XIV əsrdə yaşamışdır. O, Braunşveyqli kəndli idi, çoxlu səyahət edib və hoqqabaz, kələkbaz, zarafatcıl bir adam kimi tanınmışdır. O, Mölnedə dəfn olunub.

Til adının mənşəyi yuxarı alman dialektindən götürülüb. Bu söz aşağı alman dialektində Thyle kimi səslənir və ingilis-sakson dilindəki tiad sözü ilə eyni mənşəlidir, mənası isə xalq deməkdir. "Deatsch" (azərb. alman‎) sözü də bu kəlmədən yaranmışdır. Bu qəhrəmanın soyadının və yaxud ləqəbinin eulen şəklində olan birinci hissəsi — aşağı alman dialektində təmizləmək, silmək, ikinci hissəsi Spiegel isə — heyvanın dalı, gəminin arxa hissəsi mənalarını ifadə edir. Müəyyən vaxtdan sonra bu sözün etimologiyası dəyişmiş və Ule (bayquş) və Spiegel (güzgü) mənalarını daşımağa başlamışdır. "Bayquş güzgüsü" anlayışı insan səfehliyinin ən müdrik lağ-lağa formasının ifadəsidir. Sonralar Ulenşpigel sözü flamand dilində Ik ben ilen spiegel — "Mən sizin güzgünüzəm" mənasını ifadə etmişdir.

Roman və Til haqqında

Bu romanda Til Ulenşpigelin həyat tarixçəsinə 95 yumoristik və satirik novella (şvank) həsr olunmuşdur. Bu novellalarda deyilir ki, bu qəhrəman dünyanı gəzir, müxtəlif təbəqəyə və sinfə məxsus olan adamları ələ salır, barmağına dolayır. Hətta, deyilənə görə, Ştrikerin tərtib etdiyi (1250) şvankların qəhrəmanı keşiş Amis bu surətin prototipi olmuşdur.

Bu şvanklarda deyilir ki, baməzəliyə meyl, zarafatcıllılıq və kələkbazlıq hələ uşaqlıq illərindən başlayaraq Til Ulenşpigelin başlıca xasiyyəti olmuşdur. O, hələ lap balaca olanda atın belində atasının arxasında oturan zaman öz dalını astaca adamlara göstərirmiş. Onun zarafatları və kəskin tənqidləri çox vaxt söz oyunu şəklində ifadə olunurdu. O, yepsikopu qınayaraq deyir ki, "Böyük rütbəli cənablar, papalar, krallar, knyazlar, müşavirlər, dövlət rəhbərləri, bütün şəhərlərdə və mizan-tərəzi başında olan hakimlər (Allah onlardan qorusun) hal-hazırda qanunu və qeyri-qanuni məsələlərə barmaq arası baxdıqlarına görə onun hazırladığı eynəklərə ehtiyac qalmır".

De Koster Ulenşpigelin mənşəcə flamand olduğunu israr etmiş və bu qəhrəmanı yaşadığı XIV əsrdən XVI əsrə — flamand inqilabı dövrünə köçürmüşdür.

"Ulenşpigel əfsanəsi"nin əksər epizodları bilavasitə xalq kitabından götürülmüşdür. Bu kitabın baş qəhrəmanı hər şeyə yaradıcı yanaşan, təlxək xislətli, azad düşüncəli bir adamdır. Sootkinin və kömürçü Klaasın oğlu olan Ulenşpigel sadə insanlar arasından çıxmış əsl xalq adamıdır. R.Rollan xalq kitabından gələn bu qəhrəmanın qeyir-adi xasiyyətlərini təhlil edərək deyir ki, Ulenşpigel "elə sərgərdan qəhrəmanlardandır ki, …onları yaradan istismar olunan xalq bütün dövrlərdə yalnız gülüşə olan ehtiyacını təmin etməklə kifayətlənmir, eyni zamanda müstəqilliyə möhtəşəm şəkildə can atmanı ifadə edir". De Koster "xalqın bayrağı olan" Ulenşpigeli və qaniçən, qəddar, mənfəətpərəst II Filipp obrazlarının həyatını paralel şəkildə təsvir edir. Məlum olur ki,imperatorun və kömürçünün uşaqları eyni gündə dünyaya gəlib. Ulenşpigel, "şən və qayğısız", II Filipp isə "kədər və qüssə" içində böyüyür. İmperatorun oğlu əylənmək üçün meymunu tonqalda yandırır, Ulenşpigel — yaralı küçüyə qayğı göstərir, onu sağaltmağa çalışır. Qayğının nə olduğunu bilməyən şən, hazırcavab və həm də acıdil Ulenşpigel dünya-aləmi gəzərək "bütün yaxşı əməlləri vəsf edir və bütün səfehliklərə yıxılana qədər qəh-qəhə çəkib gülür".

Bununla belə, bu şən, güləyən qəhrəman da kədərlə, faciələrlə qarşılaşır. İnkvizisiya (katolik din məhkəməsi) onun atasını tonqalda yandırır, anası işgəncə və qəm-qüssədən vəfat edir. Ulenşpigel başına gələn bu faciələrdən sonra inkvizisiyanın və istismarçı ispan hakimiyyətinin düşməni olur. Müəllif bu şən qəhrəmanı azadlıq uğrunda mübarizə aparan gözə — hərəkat qəhrəmanına çevirir, onu qəhrəmanlıq epopeyasının qəhrəmanı edir. Vətəni və millətinin azadlığı uğrunda mübarizə edən Ulenşpigel tez-tez "Klaasın külü mənim sinəmə dəyir, mən Flandriya torpağını xilas etmək istəyirəm" sözlərini təkrar edir.

Ulenşpigel vətənpərvərlik və azadsevərlik rəmzi olmasına baxmayaraq, daha çox öz şən xasiyyəti, hazırcavablılığı, fikirlərinin kəsərliliyi və acıdilliyi ilə yadda qalır və bu cəhətlərinə görə də hamı tərəfindən sevilir.

Romanda Lamme Qudzak obrazı

Romanın ikinci əsas qəhrəmanı Ulenşpigelin sadiq dostu və yol yoldaşı Lamme Qudzakdır. Lamme sözü flamand dilində "quzu" deməkdir ki, bu da hələ uşaq yaşlarından başlayaraq bu qəhrəmanın xasiyyətini ifadə etmişdir. Belə ki, o, heç vaxt heç kimə heç nə ilə əlaqədar etiraz etmir, elə ona görə də Qudzak ləqəbini qazanır. Goedzak sözünün flamand dilində mənası isə "bir kisə xeyirxahlıq" deməkdir. Ona görə Lammeyə bu ləqəbi verirlər ki, o, nəinki bilə-bilə kiməsə pislik etmir, hətta sadədilliyi üzündən mübahisələr zamanı özünü heç müdafiə də etmir. Romanın əvvəlində deyilir ki, bacısı Lammeni yaxşıca kötəkləyir, uşaq isə ona əl qaldırmasınlar deyə evdən qaçır.

Lamme ilə Ulenşpigel xasiyyətcə çox fərqli olsalar da, bir-birindən ayrılmırlar. Zarafatcıl Lamme nikbin ovqatlı bir qarınquludur. O, inanır ki, insanın ruhu onun mədəsindədir. "Flandriyanın mədəsi" olan bu qəhrəman qisas cəngavəri Ulenşpigeldən ayrılmır hər zaman ona yol yoldaşı olur.

Lamme qarşısına milləti xilas etmək kimi böyük məqsəd qoymayıb, onun ən böyük arzusu ailə həyatından imtina edən və ona görə də yoxa çıxan ürəkdən sevdiyi arvadını axtarıb tapmaqdır. Amma bunula belə o, inanır ki, Ulenşpigel xeyirxah bir iş görür, o, dostunun haqq işinə inanır və hətta onun yolunda ölümə getməyə hazırdır. Lamme Qudzak səmimiyyət, əsl dostluq, qarşılıqlı inam, fədakarlıq rəmzidir.Dünyanı isə məhz bu tipli insanlar xilas edə bilər.

De Koster və onun romanı

Göründüyü kimi, bu əsərdə həm F.Rablenin "Qarqantua və Pantaqruel", həm də M.Servantesin "Don Kixot" romanlarının güclü təsiri var. Belə ki, de Koster həm ideal hökmdar olmaq uğrunda çalışan, böyük insanpərvər nəhəng Qarqantua və şən Panurq, həm də yer üzündən şərin kökünü kəsmək istəyən Don Kixot və onun qarınqulu silahdaşıyanı Sanço Pansa obrazlarından qidalanaraq Til Ulenşpigel və Lamme Qudzak obrazlarını yaratmışdır. "Ulenşpigel əfsanəsi" də dünya ədəbiyyatının bir sıra böyük romanları ilə bir sırada dayanır və böyük bədii əhəmiyyət kəsb edir.

Ədəbiyyat

• Bollenbeck G. Till Eulenspiegel. Der dauerhafte Schwankheld. Zum Verhältnis von Produktions- und Rezeptionsgeschichte. — Stuttgart: 1985. ISBN 978-3-476-00570-0