Xarici siyasət
Xarici siyasət — digər dövlətlərin davranışına təsir göstərmək və ya öz davranışını beynəlxalq mühitə uyğunlaşdırmaq üçün dövlətin həyata keçirdiyi fəaliyyətlər sistemi. Xarici siyasətin başlıca məqsədi milli maraqların müdafiəsidir. Xarici siyasətin həyata keçirilməsinin bir çox vasitələri mövcuddur ki, onların içində ən əhəmiyyətlisi diplomatiyadır. Müharibələr də xarici siyasətin həyata keçirilmə vasitələrindəndir.
Xarici siyasətin təbiətinə beynəlxalq münasibətlər elmində müxtəlif fərqli yanaşmalar mövcuddur. Bir yanaşma belə hesab edir ki, dövlətin xarici siyasəti onun daxili siyasətinin davamı və ya bir növ xarici uzantısıdır. Başqa yanaşmanın tərəfdarları, xüsusən də beynəlxalq münasibətlər elmində neorealist məktəbin nümayəndələri isə, əksinə, iddia edirlər ki, xarici siyasətin formalaşmasında daxili siyasət heç bir rol oynamır. Kennet Volts buna klassik misal kimi Soyuq müharibə illərində Sovet və ABŞ xarici siyasətlərini nümunə göstərir. Belə ki, siyasi və sosial-iqtisadi quruluşlarında, eləcə də hakim ideologiyalarında fundamental fərqlər və ziddiyyətlər olmasına baxmayaraq hər iki dövlət, demək olar ki, oxşar xarici siyasət yürüdürdü. Neorealistlərin fikrincə xarici siyasətin əsas determinantı Beynəlxalq sistemin strukturudur. Struktur, hər bir dövlətin üzərinə müəyyən öhdəlik qoyur ki, bu da dövlətin daxili xarakteristikalarından yox, onun bacarıqlarından və imkanlarından qaynaqlanır.
Xarici siyasətə nəzarət dövlət və ya hökumət başçısının, hökumət və parlamentin əlində olur, lakin birbaşa rəhbərliyi xüsusi mərkəzi xarici siyasət orqanı – Xarici İşlər Nazirliyi həyata keçirir. XİN də öz növbəsində qarşisina qoyulmuş məqsədləri yerinə yetirmək üçün həm ölkə daxilində, həm də xaricdə geniş bürokratik aparata malik olur.
Tarixi redaktə
Münasibətlərin uzunmüddətli idarə olunması ideyası diplomatiyanı idarə edən peşəkar diplomatik korpusun inkişafını davam etdirdi . 1711-ci ildən başlayaraq “diplomatiya” termini qrupların və ya millətlərin nümayəndələri arasında danışıqlar aparmaq sənətini və təcrübəsini ifadə etmək mənasında istifadə edilmişdir .
XVIII əsrdə Avropa diplomatiyasındakı həddindən artıq qarışıqlıq və davam edən münaqişələr səbəbindən diplomatiya təcrübəsi çox vaxt təcrid olunmuş məsələlərin həlli zərurəti ilə parçalanırdı. Buna görə də belə məsələlərin daxili idarə edilməsi mülki işlər adlandırıldığı halda, xarici işlər termini suverenlikdən kənar müvəqqəti məsələlərin idarə edilməsinə şamil edilirdi. Bu termin XX əsrə qədər ingilis dilli dövlətlərdə geniş istifadədə qaldı və bir sıra ştatlarda xarici əlaqələri idarə edən departamentlərin adı olaraq qalır. Əvvəlcə konkret bir narahatlığın qısamüddətli idarə edilməsini təsvir etmək üçün nəzərdə tutulsa da, indi bu departamentlər dövlətlər arasında bütün gündəlik və uzunmüddətli beynəlxalq əlaqələri idarə edir.
ABŞ-dəki Xarici Əlaqələr Şurası kimi təşkilatlar bəzən dövlət xarici əlaqələr təşkilatları tərəfindən mövcud siyasətə alternativ olaraq xarici siyasət təklifləri hazırlamaq və ya inkişaf edən münasibətlərin analitik qiymətləndirmələrini təmin etmək üçün istifadə olunur.
Məqsədləri redaktə
Hökumətin xarici siyasətini motivasiya edə biləcək bir neçə məqsəd vardır. Digər səbəblərlə yanaşı, xarici siyasət müdafiə və təhlükəsizliyə, iqtisadi faydaya və ya ehtiyacı olan dövlətlərə yardım göstərməyə yönəldilə bilər. Bütün xarici siyasət məqsədləri bir-biri ilə bağlıdır və hər bir dövlət üçün vahid, hərtərəfli xarici siyasətə töhfə verir. Daxili siyasətdən fərqli olaraq, xarici siyasət məsələləri xarici ölkələrdə baş verən proseslərə və böyük hadisələrə cavab olaraq birdən-birə yaranmağa meyllidir.[1]
Müdafiə redaktə
Xarici siyasət çox vaxt milli təhlükəsizliyin təmin edilməsinə yönəldilir[2]. Hökumətlər tarixən hücuma qarşı daha güclü müqavimət göstərmək və qarşısını almaq üçün xarici dövlətlərlə hərbi ittifaqlar qurmuşlar.[3] Xarici siyasət həmçinin yumşaq güc, beynəlxalq təcrid və ya müharibə yolu ilə rəqib dövlətlərlə mübarizəyə yönəlib.
XXI əsrdə müdafiə xarici siyasəti qlobal terrorizm təhlükəsini aradan qaldırmaq üçün genişləndi. Xarici yardım və maliyyə sanksiyaları kimi xarici siyasət tədbirlərinin terrorçuların fəaliyyətini azaltdığı, hərbi müdaxilə və hərbi yardımın isə terror fəaliyyətinin riskini artırdığı düşünülür.[4][5][6] Xarici siyasət ətraf mühit və qlobal sağlamlıq kimi digər təhlükəsizlik və təhlükəsizliklə bağlı məsələlərdə də qlobal əməkdaşlığı asanlaşdırmaq üçün genişləndi.
İqtisadi redaktə
Xarici siyasət ölkənin dünya iqtisadiyyatında və beynəlxalq ticarətdə rolu üçün mərkəzidir. İqtisadi xarici siyasət məsələlərinə ticarət müqavilələrinin yaradılması, xarici yardımın bölüşdürülməsi, idxal və ixracın idarə edilməsi daxil ola bilər. Ümumdünya Ticarət Təşkilatı əksər ölkələrin iqtisadi xarici siyasətini asanlaşdırır.
Beynəlmiləlçi məqsədlər redaktə
Bir çox dövlətlər "qoruma məsuliyyəti" konsepsiyası adı altında humanitar proqramlar hazırlayıblar. Liberal beynəlmiləlçiliyin tərəfdarları hesab edirlər ki, daha güclü və imkanlı ölkələrin vəzifəsi daha az güclü ölkələrə yardım və dəstək verməkdir. Bu ideya çox vaxt idealist düşüncə məktəbi ilə əlaqələndirilir. Liberal beynəlmiləlçi dəstəyi müdafiə və ya iqtisadi dəstək şəklində ola bilər [7]
Xarici siyasətin doqquz qaydası redaktə
- Diplomatiya səlib ruhundan azad olmalıdır.
- Xarici siyasətin hədəfləri milli maraqlar baxımından müəyyən edilməli və adekvat güc ilə dəstəklənməlidir.
- Diplomatiya siyasi səhnəyə üçüncü dövlətlərin gözü ilə baxmalıdır
- Dövlətlər onlar üçün həyati əhəmiyyətə malik olmayan bütün məsələlərdə güzəştlərə həmişə hazır olmalıdırlar
- Gerçək səmərə dəyərsiz simvolik hüquqlara dəyişdirilməməlidir
- Özünü elə vəziyyətlərə salma ki, sonra böyük risklər və ya simanı itirmək bahasına həmin mövqedən çəkilməyəsən.
- Zəif müttəfiqinin sənin əvəzinə qərar verməsinə heç vaxt imkan vermə
- Silahlı qüvvələr siyasətin rəhbəri yox, siyasətin alətidir
- Hökumət ictimai rəyin köləsi deyil, əksinə, onu yönləndirməyi bacarmalıdır[8].
Qeydlər redaktə
- ↑ Wood, B. Dan; Peake, Jeffrey S. "The Dynamics of Foreign Policy Agenda Setting". American Political Science Review. 92. 1998: 173–184.
- ↑ Mintz, Alex; Redd, Steven B. "Policy Perspectives on National Security and Foreign Policy Decision Making". Policy Studies Journal. 41. 2013.
- ↑ Leeds, Brett Ashley. "Do Alliances Deter Aggression? The Influence of Military Alliances on the Initiation of Militarized Interstate Disputes". American Journal of Political Science (ingilis). 47 (3). 2003-07-01: 427–439. doi:10.1111/1540-5907.00031. ISSN 1540-5907.
- ↑ Lai, Brian. Terrorism and Foreign Policy. Oxford University Press. 2017.
- ↑ Savun, Burcu; Phillips, Brian J. "Democracy, Foreign Policy, and Terrorism". Journal of Conflict Resolution. 53. 2009: 878–904.
- ↑ Silke, Andrew. Retaliating Against Terrorism // Terrorists, Victims and Society: Psychological Perspectives on Terrorism and its Consequences. John Wiley & Sons. 2003. 215–232.
- ↑ Orford, Anne. "Moral Internationalism and the Responsibility to Protect". European Journal of International Law. 24. 2013: 83–108.
- ↑ Morgenthau H., Thompson K. Politics Among Nations. NY, 1985