Vikipediya

Çarış çayı

Çarış (Çaras[1]) — Rusiya ərazisindən axan çay. Çay Obun sol qolunu təşkil edir. Altay Respublikası və Altay diyarının ərazisindən axır.

Çarış çayı
c.alt. Чара́с
Ölkə  Rusiya
Mənsəbi Ob
Uzunluğu 547 km
Su sərfi 192 m³/s
Hövzəsinin sahəsi 22200 km²
Çarış çayı (Rusiya)
mənbəyi
mənsəbi
Çarış Rusiyanın fiziki xəritəsində:

50°39′22″ şm. e. 84°51′10″ ş. u.

52°21′40″ şm. e. 83°43′20″ ş. u.
DSR[ru] 13010200312115100008801
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Ob çayının hövzəsi

Coğrafiyası redaktə

Çayın uzunluğu 547 km, su hövzəsinin sahəsi isə 22 200 km² təşkil edir.

Çay öz başlanğıcını Korqon silsiləsindən götürür. Yuxarı axarlarda ensiz və day yatağa sahibdir. Nisbətən düzənliklərdə isə yatağı genişlənir. Çayın yatağı boyunca aşağı doğru çoxlu astanalar müşahidə edilir. Mənsəbində Ust-Çarış Pristan kəndi yerlışir.

Çarış çayının sol sahilində, şimal hissədə, Tiqires Silsiləsində Çarıq mağarası qərarlaşır[2].

Su sərfiyyatı redaktə

Yay ayları çayın aşağı axarlarında suyun temperaturu +20°, yuxarı axarlarda isə olduqca soyuq olur. Buzla örtülmə dövrü noyabrın sonlarından aprelin əvvəllərinə qədər davam edir. Çayın qidalanmasının əsasını qar suları təşkil edir. Orta su sərfiyyatı 192 m³/s təşkil edir. Aşağı axarları oktyabrın sonlarından donmağa başlayır, yuxarı axarlarda dekabrda donur. Bəzi hallarda martın sonlarından belə buzdan azad ola bilir.

Gursululuq dövrü aprel-iyul aylarına təsadüf edir. Gursululuq bitdikdən sonra çayış sularınln artması ilə əlaqədar su basmalar baş verə bilir. Maksimal səviyyəyə aprelin sonları çatır. Burada suyun səviyyəsi 5 metr qalxır. Yuxarı axarlarda isə suyun səviyyəsi cəmi 2,5 m qalxa bilir. Buzla örtüldüyü zaman buzun qalınlığı 1,5 metrə çata bilir[3].

Qollsrı redaktə

Yaşayış məntəqələri redaktə

Çarışın axarı boyunca olan yaşayış məntəqələri: Beloqlazovo, Ust-Kan, Çarışskoe, Krasnoşyoekovo, Ust-Kalmaka.

Canlılar aləmi redaktə

Hövzəsindəki ərazinin meşərlə örtülməsi bir çox calıların məskunlaşmasına səbəb olur. Burada ayı, tülkü, kirpi, csnavar, dovşan, maral, sığın, dələ, quşlardan bayquş, kəklik, turac kimilərini görmək olur. Suları isə balıqlarla zəngindir. Sahillərində müxtəlif növ göbələklər, şam, küknar, tozağacı və s. bitir

Faydalı qazıntıları redaktə

Çarım çayının axdığı dağlar zəngin yataqlara sahibdir. Burada dəmir filizi və polimetallar vardır. Üstəlik qiymətli Yaşma daşı mövcuddur. Hətta əvvəllər Staro-Çaqır[4] və Novo-Çaqır yataqları fəaliyyət göstərmişdir.

Naviqasiya redaktə

Ust-Kalmanka kəndindən 80 km yuxarıya doğu kiçik paraxodlarla hərəkət mümkündür. XIX və XX əsrlərdə Çarış mühüm çay nəqliyyatına sahib olmuşdur. Buradan taxıl və kənd təsərrüfatı malları axar boyunca daşınırdı. Burada XX əsr ortalarında yataq dərinləşdirmə tədbirləri həyata keçirilirdi. Hətta Zarya tipli teploxiflar asanlıqla hərəkət edə bilirdi. Hazırda naviqasiya yovdur.

Turizm redaktə

Çarış çayı boyunca yerləşən dağ dərələrində çoxlu ssyda mağaralsr vardır. Bu mağaraların çoxubda qədim insanlar yaşamışdır. Ust-Kan kəndi yaxınlığında qədim insanların yaşadığı düşərgə tapımışdır.

Su turizmi redaktə

Çarış çayı adrinalin həvəskarlarını özünə gəlb edir. Belə ki, burada astanakarın çoxluğu qayıqla bu iti axarlı sularda hərəkət edən idmançılar üçün əlverişlidir. Kumir — Çarış — Korqon — Çarış çətinliyimə görə beşinci kateqoriyaya aiddir. Çarış çayının özü 2 kateqoriyaya sid edilir.

Mənbə redaktə

İstinadlar redaktə

  1. ↑ kk
  2. ↑ "Alimlər Altayda yaşamış neandertalların həyatınl canlandırdmışlar". 2020-02-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-12.
  3. ↑ "Государственный водный реестр РФ: Чарыш".[ölü keçid]
  4. ↑ "Бурштейн Е. Ф.: «Песошное золото» в России: путешествие Матвея Снегирева в 1790 году. — журнал «Природа» № 6, 2012". 2013-10-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-12.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Çarış_çayı&oldid=6693752"