İdealizm
İdealizm — fəlsəfədə, ən geniş mənasıyla, mənəvi güclərin kainatdakı bütün müddətləri ya da olub bitənləri təyin etdiyini müdafiə edən bütün fəlsəfə təlimlərini ehtiva edəcək şəkildə istifadə edilən termin. Mövcud olan hər şeyi "düşüncə"yə bağlayıb ondan törədən; düşüncə xaricində obyektiv bir həqiqətin var olmadığını, başqa bir deyişlə düşüncədən müstəqil bir varlığın ya da maddi həqiqətin ol/tapılmadığını dilə gətirən fəlsəfə axınını xarakterizə edər.
İdealizm, varlığın düşüncədən müstəqil olaraq var olduğunu qəbul edən "realizm", "materializm" və "təbiiçilik" fəlsəfə anlayışlarının tam əks qütbündə iştirak etməkdədir.
Fəlsəfədə İdealizm
redaktəFəlsəfədə İdealizm, dünyanın təməlləndirilməsində ən əhəmiyyətli vəzifənin, şüura ya da maddi olmayan zehinə istiqamətli bir həqiqət qaydas(n)ı inkişaf etdirmək olduğu düşüncəsi üstünə qurulmuşdur. İdealizm anlayışının təməlləri əvvəl Platonun "Idealar Dünyası Qaydasıyla" atılmış olmaqla birlikdə, daha sonra müxtəlif filosoflar tərəfindən təqdim edilən izahlarla gücləndirilmişdir.
Fəlsəfi mənada idealizm dünyanın yalnız düşüncələrin, zehinin, ruhun, ya da daha doğrusu, fiziki dünya mövcudluqdan əvvəl mövcud olan İdeanın bir əks olunması olduğu fikrindən hərəkət edər. Duyğularımızla bildiyimiz maddi şeylər, qüsursuz İdeanın qüsurlu kopiyalarıdır. Andıq dövrdə bu fəlsəfənin ən tutarlı müdafiəçisi Platon idi. Ancaq idealizmin başlanğıcı b.e.ə.-ki əsr, Yunan fəlsəfəsində Ksenophanes tərəfindən qoyulmuşdur. Ksenophanes , çox olanı Birə indirgemiş və bu Biri "bütün düşünmə" olaraq təyin etmişdir. Ksenophanesin təlimi indiki vaxtda metafıziğin qurucusu olaraq göstərilən şagirdi Parmenides 'en qurduğu Ələyə Məktəbi əliylə daha bir gəlişim/inkişaf göstərmişdir: "Varlıq, dəyişməz və birdir; mübtəda və obyekt bir və eynidir."
Platona görə "gerçək varlıq idea, 'düşüncə varlığıdır." Platon "düşünülər dünya" (idealar dünyası) ilə "duyul/eşidilər dünya" (görüngüler dünyası) ayrı-seçkiliyinə getmiş; duyul/eşidilər dünyanı kölgələrdən ibarət bir görünüşlər dünyası olaraq təsvirlərkən, düşünülər dünyanı dəyişməz həqiqətlər deyə gördüyü idealardan ibarət olan/yaranan gerçək dünya olaraq elan etmişdir.
Eyni fikir Kantdan əvvəl İrlandiyalı rahib və filosof Corc Berkeley və klassik İngilis ampiristlerinin ən sonuncusu David Hume tərəfindən irəli sürülmüşdü. Təməldə belə yekunlaşdırıla bilər: "Dünyanı duyğularım vasitəsilə şərhlərim. Bu səbəblə, var olduğunu bildiyim tək şey duyğu təəssüratlarımdır. Məsələn bu almanın var olduğunu söyləyə bilərəmmi? Xeyr. Bütün söyləyə biləcəyəm, onu gördüyüm, hiss etdiyim, iylədiyim, daddığımdır. Bu baxımdan, gerçəkdə bir maddi dünyanın var olduğunu heç bir surətdə söyləyə bilməm." Öznel idealizmin məntiqinə görə, əgər gözlərimi bağlasam dünya var olmaqdan çıxar. Hər nə qədər Berkeley idealist düşüncəyə əhəmiyyətli qatqılarda ol/tapıldısa da, idealist düşüncə əsl inkişafını Kant 'la birlikdə göstərmişdir.
Öz fəlsəfəsini "maddə tanımazcılık" deyə adlandıran Berkeley 'e görə isə; iki növ gerçək varlıq -mənəviyyatlar (zehinlər) və idealar- söz mövzusudur; fiziki obyektlər isə duyusal ideaların cəmidirlər. Başqa sözlə, Berkeleyə görə, bir almanı qəbul etdiyimizi söylədiyimizdə doğrudan fərqinə vardığımız duyusal görünüşlərin bir cəmidir. Bundan ötəri məhdud bir zehin tərəfindən qəbul edilməyən şeylər yoxdurlar; şeylər zehinimizə məhdud zehin tərəfindən qəbul edildiklərində çatarlar: "var olmaq qəbul edilmiş olmaqdır." Berkeley şeyləri, onlara ətf etdiyimiz xüsusiyyətlərə bağlı duyğu təcrübəmizdən soyutlayarak qavraya bilməyəcəyi düşüncəsindən hərəkət edərək, fiziki obyektlərin yaranmasının qəbul edilmək olduğunu, fiziki obyektlərin yalnız idealar olaraq var olduqlarını irəli sürər. Berkeley 'en fiziki şeylərin, onları qəbul edən kimsə olmadığında da var görünmələri sualına cavabı, onların Allahın yaddaşında var olduqlarıdır. Düşüncəmizdə şeylərin varlığını yaradan yeganə güc Allahdır.
Metafizikada idealizm
redaktəMetafizikada idealizm, bütün fiziki obyektlərin tamamilə zehinə asılı olduğu, onların şüurunda olan bir zehin olmadan metafizik mənada heç bir varlıqları olmadığı anlayışına qarşılıq gəlməkdədir. Bir başqa deyişlə, metafizik idealizmə görə həqiqət hər vəziyyətdə zehinə asılı olduğu üçün həqiqətin gerçək məlumatı ancaq mənəvi bir şüur qaynağına müraciət edilərək əldə edilə bilərdir. Buna qarşı, idealizm ilə döşəmə döşəməyə zidd bir mövqeyə yerləşdirilib təməlləndirilən Materializm, zehinin ya da şüurun bütünlər halında fiziki elementlər ilə müddətlərə indirgenebileceğini müdafiə etməkdədir.
İdealistlər; təbiətdəki şeyləri ya da obyektləri, hər şeyin özünü meydana gətirən tək bir gücün ya da enerjinin keçici görünüşləri olaraq görər; varlığın bütün görünüşlərində tək bir mənanın yatdığını düşünər; yaranması tək bir-birlik hesab edər; ağılın təmin etdiklərinin xaricində həqiqətə çatmanın qeyri-mümkün olduğunu qarşıya qoyar; həqiqəti "idea"olarak təyin edib maddəni bunun bir əks olunması sayar.