İdeya-ifadə fərqi

İdeya-ifadə fərqi (ing. Idea–expression distinction) — müəllif hüququ qanunvericiliyində vacib bir prinsipdir. Bu prinsipə görə, bir ideya (fikir) ilə onun ifadə tərzi arasında fərq qoyulur və yalnız ifadə tərzi müəllif hüquqları ilə qorunur. Bu deməkdir ki, hər hansı bir orijinal fikir və ya konsepsiya qorunmur, lakin həmin fikrin konkret formada ifadə edilməsi, məsələn, yazılı, vizual və ya musiqi əsərləri şəklində olan yaratmalar müəllif hüquqları ilə qorunur.

Əhəmiyyəti

İdeyaların sərbəstliyi prinsipi yaradıcılığı və yenilikçiliyi təşviq edir, çünki insanlar eyni ideyaları müxtəlif yollarla ifadə edə bilərlər. Məsələn, bir hekayə yazıçısı bir cəngavərin macəraları haqqında ideya yaza bilər, amma bu o demək deyil ki, o, bütün cəngavər hekayələri üzərində hüquqi müstəsna hüquqa sahibdir. Başqaları da eyni ideya əsasında fərqli hekayələr yaza bilərlər. İfadə forması — Müəllif hüquqları yalnız bir ideyanın konkret ifadə forması ilə bağlıdır. Məsələn, roman, musiqi, film və ya rəsm əsərləri bu ifadə formalarına aid ola bilər. Bu deməkdir ki, həmin əsərin orijinal ifadə forması (mətn, ssenari, musiqi notları və s.) qanunla qorunur, lakin həmin əsərdə əks olunan ideya özü deyil.

Nümunələr

1. Ədəbiyyatda — bir yazıçı bir qəhrəmanın sevgi hekayəsini yazır. İdeya — sevgi hekayəsi — müəllif hüquqları ilə qorunmur. Lakin yazıçının bu hekayəni yazılı formada təqdim etmə üsulu — yəni konkret cümlələr, obrazlar və hadisələr — müəllif hüquqları ilə qorunur.
2. Texnoloji və proqram təminatı — bir proqramçı bir proqramın necə işləməsi barədə ideya düşünə bilər. Lakin proqramın mənbə kodu və konkret icra tərzi müəllif hüquqları ilə qoruna bilər.
3. Sənət və musiqi — bir rəssam bir peyzaj çəkmə ideyasını fikirləşə bilər. Amma həmin ideya əsasında çəkilmiş konkret rəsm əsəri müəllif hüquqları ilə qorunar. Eyni şəkildə, musiqiçi bir melodiya üzərində işləyə bilər, lakin melodiya müəyyən notlara və musiqi əsərinə çevrildikdə, bu əsər qorunacaqdır.

Hüquqi çərçivəsi

Müəllif hüquqları qanunları — müəllif hüquqları haqqında qanunlar ideyaların sərbəst dövriyyəsini təmin etmək və eyni zamanda yaradıcıların öz əsərlərinin konkret ifadə formalarını qorumaq üçün ideya-ifadə fərqini aydın şəkildə ortaya qoyur. Çox ölkələrin müəllif hüquqları qanunları bu prinsipə əsaslanır. Əqli mülkiyyət hüququnun tətbiqi ideya və ifadə arasındakı fərq məhkəmələrdə əqli mülkiyyət hüquqları ilə bağlı mübahisələrin həllində də mühüm rol oynayır. Məhkəmələr hansı hissənin ideya və hansı hissənin ifadə olduğunu müəyyən edir və müvafiq olaraq hansı hissənin qorunduğuna qərar verir. Beynəlxalq hüquq — Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının (WIPO) rəhbərliyi altında ideya-ifadə fərqi beynəlxalq müəllif hüquqları çərçivəsində də qəbul olunur və bir çox ölkənin qanunlarında əks olunur.

İdeya-ifadə fərqi müəllif hüququ sisteminin əsas sütunlarından biridir və yaradıcılığın həm qorunmasını, həm də geniş yayılmasını təmin edir. Bu prinsip, fərqli insanların eyni ideyadan istifadə edərək müxtəlif yaradıcılıq işləri ortaya qoymasına imkan yaradır, eyni zamanda orijinal əsərlərin müəlliflərinin hüquqlarını qorumağa imkan verir.