İmamzadə türbəsi (Naxçıvan)

Naxçıvan İmamzadə türbəsi — Naxçıvan şəhərin cənub-şərq hissəsində, Naxçıvanqalanın qərb tərəfində yerləşən, XVIII əsrə aid olan tarix-memarlıq kompleksi. İmamzadə bir-birinə birləşik 3 kvadrat formalı tikintidən ibarətdir. Naxçıvan imamzadəsi Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbinin və Səfəvi memarlığının xüsusiyyətlərini özündə birləşdirir.

İmamzadə türbəsi
39°12′10″ şm. e. 45°24′41″ ş. u.
Ölkə	Azərbaycan
Şəhər	Naxçıvan
Yerləşir	Heydər Əliyev küç.
Aidiyyatı	Səfəvilər imperiyası
Sifarişçi	Hacı Polad bəyin oğlu Rufan bəy
Tikilmə tarixi	1722-1732
Üslubu	Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbi
Vəziyyəti	fəaliyyət göstərir
Azərbaycandakı tarixi abidələrin milli qeydiyyatı
İstinad nöm.	5297
Kateqoriya	türbə
Əhəmiyyəti	yerli əhəmiyyətli
Türbənin planı
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tarixi

İmamzadələrin meydana gəlməsi Səfəvilər dövrü üçün xarakterik hesab edilir. İmamzadə kompleksinə daxil olan türbənin içərisindəki məzarın üzərində kitabə olmadığından, onun kimə məxsus olması haqqında məlumat yoxdur. Yerli əhalinin bildirdiyinə görə bu qəbir şiələrin səkkizinci imamı İmam Rzanın oğlunun qəbridir. Bu fikri rus alimi V. M. Sısoyev də qeyd etmişdir. Bu türbənin xalq arasında imamzadə adlandırılması da məlumatın düzgünlüyünü təsdiq edir. Təəssüf ki, qəbiüstü kitabə günümüzədək gəlib çatmamışdır. İndiki vəziyyətdə qəbir qara mərmər daşla üzlənmişdir.

XX əsrin 20-ci illərində Azərbaycan Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin göndərişi ilə Naxçıvanda olmuş epiqraf İ. Əzimbəyovun tədqiqatlarından aydın olur ki, vaxtilə onun üzərində — şimal-qərb tərəfində nəsx xətti ilə yazılmış kitabə olmuşdur. Həmin kitabədən məzmunundan aydın olur ki, bu abidə Səfəvi şahı II Təhmasibin zamanında, yəni 1722–1732-ci illərdə Hacı Fulad bəyin oğlu Həzrət Rufai bəy tərəfindən inşa etdirilmişdir. Bu kitabə təbii aşınma zamanı dağılmışdır. Türbə 2017-ci ildə təmir edilərkən İ. Əzimbəyovun məqaləsindən istifadə edilərək kitabənin yerinə yenisi qoyulmuşdur. Kitabədə yazılır:

1722-1732-ci illərdə bu İmamzadə, ərəb və əcəmin ixtiyar sahibi, səxavətli xaqan, möhtərəm əmir, ən böyük sultan, şah oğlu Şah Əbu Müzəffər Təhmasib Bahadır xanın hökmdarlığı dövründə, günahları bağışlamağa layiq, mərhum Hacı Polad bəyin oğlu sahibkar, zəmanənin xeyirxahı olan Rufan bəyin əmri ilə tikilmişdir.

Memarlıq xüsusiyyətləri

Naxçıvan imamzadəsinin əsasını abidənin cənub tərəfində yerləşən türbə təşkil edir. Türbənin kvadratşəkilli əsas üzərində inşa edilmiş, kvadratdan səkkizbucaqlıya, ondan isə silindirik gövdəyə keçid verilmiş, sferik günbəzlə tamamlanmışdır. Türbənin günbəzə keçid hissəsi stalaktitlərlə həll edilmişdir. Silindrik barabanın naxışları Bərdə türbəsi və Şeyx Səfi türbəsinin naxışları ilə eyni olub kufi xətti ilə icra olunmuş dəfələrlə təkrarlanan Allahsözündən ibarətdir. Bu naxış effektinin yaradılması üçün memarlar bişmiş qırmızı kərpic və firuzəyi rəngli kaşılardan istifadə etmişlər. Türbənin içərisində uzunluğu 150 sm, hündürlüyü 88 sm, eni 115 sm olan, sənduqə tipli bir qəbir vardır.

Bu kompleksin türbəyə bitişik dördbucaqlı formasında olan birinci salonu ondan şimalda yerləşir. Türbədən bu salona təxminən 1,5 m ucalığında olan, türbənin şimalında yerləşən giriş qapısından daxil olmaq olur. Bu salonun dam örtüyü düzdür. Birinci salondan şimalda isə ona bitişik, lakin həcminə görə ondan bir qədər böyuk ikinci salon yerləşir. Birincidən fərli olaraq ikinci salonun dam örtüyü günbəzşəkillidir. Bu salon günbəzdə olan dörkünc pəncərələrlə işıqlandırılmışdır. Kompleksin giriş qapısı bu salonun qərb tərəfindəndir. Əvvəlcə qəbirüstü türbə, sonra isə türbəyə bitişik digər salonlar inşa edilmişdir. Bu salonların türbəyə gələn ziyarətçilər üçün tikildiyini də demək olar.

Türbə ətrafındakı digər qəbirlər

Araşdırmalar göstərir ki, İmamzadə kompleksi Orta əsr qəbristanlığında inşa olunmuşdur. İmamzadə kompleksindən şimalda ondan bir neçə metr yüksəkdə yerləşən ikinci bir türbə vardır. Bu türbə dördbucaqlı əsas üzərində inşa olunmuş, dörbucaqlıdan altıbucaqlıya, ondan isə silindirik əsası olan sferik günbəzə keçid edilmişdir. Üzərində heç bir kitabəsi olmayan bu türbənin sərdabəsinin girişi qərb tərəfindən üst hissəsinin girişi isə şimal tərəfindəndir. Bu türbənin içərisində qəbir yoxdur. V. M. Sısoyevin yazdığına görə burada Naxçıvan xanlarının məqbərəsi olmuşdur. Müəllif Naxçıvan xanlarından Abbasqulu xanın oğlu Mustafa Qulu xan Naxçıvanskinin burada dəfn edildiyini qeyd etmiş, yan və şimal divarlarda taxçalar olduğunu yazmışdır.

V. M. Sısoyev yazır ki, imamzadəyə yaxın, çox da böyük olmayan, bir məzarüstü tikili vardır. Onun içində, torpağın üzərində üstünə mumya çəkilmiş cəsədin bütov bir skeleti vardır. Ardınca müəllif yazır, deyirlər ki, əvvəllər cəsədi çıxarıb Kərbəla və ya Nəcəfə aparmaq istəmişlər, 1918-ci il hadisələri buna mane olmuş və cəsəd bu vəziyyətdə qalmışdır. Buradan aydın olur ki, bu türbənin sərdabə hissəsi əmanət qəbirlər üçün də istifadə olunmuşdur.

Kompleksin ətrafında Orta əsrlərə aid qəbiristanlıq olmuşdur. Zaman keçdikcə buradakı qəbirlərin bir hissəsi dağılmış, bir hissəsi isə indiyədək qalmaqdadır. Burada torpağın altından aşkar edilmiş 16-cı əsrə aid məzar kitabələri,həmçinin bişmiş kərpicdən inşa olunmuş tağbəndlərlə tamamlanan sərdabələr aşkar olunmuşdur. Zaman keçdikcə qəbristanlığın yeri itmiş və abidənin yaxınlığındakı təpəyə qarışmışdır. Orta əsrlərdə ərazidə fəaliyyət göstərən bəzi sufi təriqətlərinin üzvləri kompleksdən bir müddət özlərinin yaşayış, ibadət və zikr yeri–xanəgah kimi istifadə etmişlər.

Ədəbiyyat

• Salamzadə Ə.V., Məmmədzadə K.M. Azərbaycan memarlığının Naxçıvan məktəbi abidələri. Bakı: Elm. 1985, 268 s.
• Сысоев, В.М. Нахичевань на Араксе и древности Нах. ССР. Oтчет о поездке летом 1926 г. Известия «Азкомстарис»а, вып. 4, тетрадь 2. Баку. 1929, 87-121.