İnformasiya davranışı

İnformasiya davranışı (ing. Information Behavior) — insanın məlumat axtarışı, əldə etməsi, istifadə etməsi və paylaşması ilə bağlı fəaliyyətlərini öyrənən bir sahədir.^[1] Qeyd olunan anlayış, xüsusilə informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının inkişafı ilə əlaqədar daha geniş miqyasda tədqiq edilir.^[2] İnformasiya davranışı kitabxana elmi, psixologiya, sosiologiya və digər sosial elmlərin kəsişməsində tədqiq olunan multidissiplinar bir mövzudur.^[3]

Əsas Aspektləri

İnformasiya ehtiyacı

İnformasiya davranışı adətən bir informasiya ehtiyacı ilə başlayır. Bu, bir fərdin bilmədiyi və öyrənmək istədiyi məlumatlar ola bilər. İnformasiya ehtiyacı şüurlu və ya qeyri-şüuri şəkildə baş verə bilər. Məsələn, bir tələbə imtahana hazırlaşarkən konkret məlumatlara ehtiyac duyur.^[4]

İnformasiya axtarışı

İnformasiya ehtiyacını qarşılamaq üçün insanlar məlumatları axtarmağa başlayır. İnformasiya axtarışı aktiv bir prosesdir və fərdlər müxtəlif mənbələrə müraciət edə bilər. Bu mənbələr kitablar, internet, elmi məqalələr, xəbərlər və ya digər insanlardan gələn məlumatlar ola bilər.^[5]

İnformasiya axtarışı modelləri

Külthaunun informasiya axtarışı prosesi (ISP) modeli — Külthaunun modeli informasiya axtarışının altı mərhələdən ibarət olduğunu qeyd edir: işə başlamaq, seçmək, araşdırmaq, formalaşdırmaq, toplamaq və təqdim etmək.
Ellisin axtarış davranışı modeli — Ellis, informasiya axtarışının mərhələlərə bölünmədən müxtəlif üsullar və texnikalar vasitəsilə yerinə yetirildiyini vurğulayır.^[6]

İnformasiyanın istifadəsi

İnformasiya əldə edildikdən sonra fərd həmin məlumatı istifadə etməyə başlayır.^[7] İnformasiyanın istifadəsi məlumatın təhlil olunması, işlənməsi və qərar vermək üçün tətbiqi ilə baş verir. İnformasiyanın istifadəsi kontekstə və ehtiyacın növünə görə dəyişir. Məsələn, bir iş adamı bazar tendensiyaları haqqında məlumatı analiz edərək biznes qərarları qəbul edə bilər.

İnformasiyanın paylaşılması

İnsanlar əldə etdikləri məlumatı başqaları ilə paylaşa bilərlər. İnformasiyanın paylaşılması iş mühitində komanda üzvləri arasında məlumat mübadiləsi və ya sosial media platformalarında paylaşmalar şəklində ola bilər. İnformasiyanın paylaşılması sosial münasibətlərə və qarşılıqlı təsirə də bağlıdır.

İnformasiya davranışına təsir edən amillər

İnsanların informasiya davranışlarına bir çox fərdi, sosial və texnoloji amillər təsir edə bilər:^[8]

Fərdi amillər

Təhsil səviyyəsi və biliyi — yüksək təhsilli insanlar məlumatları daha sürətli və səmərəli tapmaq və istifadə etmək bacarığına sahib olurlar.
Motivasiya və maraq — insanlar maraqlandıqları sahələrlə bağlı məlumatları daha tez tapmağa meyillidirlər.
Stress və zaman təzyiqi — informasiyanın əldə edilməsi zamanı təzyiq altında olmaq məlumat axtarışına təsir edə bilər.^[9]

Sosial amillər

Mədəniyyət və sosial norma — mədəni və sosial amillər informasiya davranışına təsir edir. Məsələn, bəzi cəmiyyətlərdə insanlar məlumatları daha gizli saxlamağa meyilli ola bilərlər.
Sosial dəstək və şəbəkələr — insanlar informasiya axtarışında digər insanlardan dəstək alaraq daha geniş məlumat mənbələrinə çıxış əldə edə bilərlər.^[10]

Texnoloji amillər

Texnologiya və internetin rolu — internetin inkişafı informasiya davranışını əsaslı şəkildə dəyişdirib. İndi insanlar informasiyaya daha sürətli və asan çıxış əldə edirlər.
Axtarış motorları və sosial media — Google, YouTube, Facebook və digər platformalar insanların informasiya axtarma və əldə etmə üsullarını dəyişib.^[11]

İnformasiya davranışının əhəmiyyəti

İnformasiya davranışını anlamaq, fərdi və təşkilati qərarların daha effektiv alınmasına kömək edir. Tədqiqatçılar, iş mühitində və gündəlik həyatda fərdlərin necə məlumat axtardığını, istifadə etdiyini və paylaşdığını başa düşərək, bu prosesləri optimallaşdırmaq üçün strategiyalar hazırlayırlar.^[12] Eyni zamanda, informasiya davranışını anlamaq təhsil, marketinq, səhiyyə və digər sahələrdə daha yaxşı istifadəçi təcrübəsi yaratmaq üçün vacibdir.^[13]

İstinadlar

↑ Gonzalez-Teruel, A; González-Alcaide, G; Barrios, M; Abad-García, MF. "Mapping recent information behavior research: an analysis of co-authorship and co-citation networks". Scientometrics. 103 (2). 2015: 687–705. doi:10.1007/s11192-015-1548-z. hdl:2445/100263.
↑ Waller, Vivienne. Qualitative social research : contemporary methods for the digital age. SAGE Publications. 9 December 2015. ISBN 978-1-4462-5883-5. OCLC 948834592.
↑ JESSE, discussion list http://listserv.utk.edu/cgi-bin/wa?A2=ind9912&L=JESSE&D=0&P=3346 Arxiv surəti 6 iyul 2024 tarixindən Wayback Machine saytında
↑ "Google Scholar". scholar.google.ca. 2021-04-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-09.
↑ Wilson, T.D. "Human Information Behaviour". Informing Science. 3 (2). 2000: 49–55. doi:10.28945/576.
↑ Kalervo Jarvelin, T. D. Wilson. "On conceptual models for information seeking and retrieval research". informationr.net (ingilis). 2020-03-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-19.
↑ Utkarsh, U. "Information search behavior of service consumers: review and future research directions". The Marketing Review. 15 (2). 2015: 201–2019. doi:10.1362/146934715X14373846573667.
↑ Murdock, Vanessa; Clarke, Charles LA; Kamps, Jaap; Karlgren, Jussi. "Workshop on Search and Exploration of X-rated Information (SEXI)". ACM SIGIR Forum. New York: Association of Computing Machinery. 47 (1). 2012.
↑ Chatman, Elfreda. "The information world of low-skilled workers". Library and Information Science Research. 9 (4). 1987: 265–83. 2023-10-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-10-15 – ERIC vasitəsilə.
↑ Ingwersen, Peter; Järvelin, Kalervo. The Turn: Integration of information seeking and retrieval in context. Berlin: Springer. 2005.
↑ Byström, Katriina; Hansen, Preben. "Conceptual framework for tasks in information studies". Journal of the American Society for Information Science and Technology. American Society for Information Science and Technology. 56 (10). 2005: 1050–1061. doi:10.1002/asi.20197.
↑ Belkin, Nicholas J. "Anomalous states of knowledge as a basis for information retrieval". Canadian Journal of Information and Library Science. 5: 133–143.
↑ Klein, G.; Moon, B.; Hoffman, R.F. "Making sense of sensemaking I: alternative perspectives". IEEE Intelligent Systems. 21 (4). 2006: 70–73. doi:10.1109/mis.2006.75.

Ədəbiyyat

Donald O. Case. Looking for information: a survey of research on information seeking, needs and behavior. Academic Press. 2002. 370. ISBN 012150381-X.
Hepworth, Mark; Grunewald, Philipp; Walton, Geoff. "Research and practice: A critical reflection on approaches that underpin research into people's information behaviour" (PDF). Journal of Documentation. 70 (6). 7 October 2014: 1039–1053. doi:10.1108/JD-02-2014-0040.
Savolainen, Reijo. "Pioneering models for information interaction in the context of information seeking and retrieval". Journal of Documentation. 74 (5). 3 August 2018: 966–986. doi:10.1108/JD-11-2017-0154.
Julien, Heidi; O’Brien, Michael. "Information Behaviour Research: Where Have We Been, Where Are We Going? / La recherche en comportement informationnel : D'où nous venons, vers quoi nous nous dirigeons?". Canadian Journal of Information and Library Science. 38 (4). 2014: 239–250. doi:10.1353/ils.2014.0016.

[1] Gonzalez-Teruel, A; González-Alcaide, G; Barrios, M; Abad-García, MF. "Mapping recent information behavior research: an analysis of co-authorship and co-citation networks". Scientometrics. 103 (2). 2015: 687–705. doi:10.1007/s11192-015-1548-z. hdl:2445/100263.

[2] Waller, Vivienne. Qualitative social research : contemporary methods for the digital age. SAGE Publications. 9 December 2015. ISBN 978-1-4462-5883-5. OCLC 948834592.

[3] JESSE, discussion list http://listserv.utk.edu/cgi-bin/wa?A2=ind9912&L=JESSE&D=0&P=3346 Arxiv surəti 6 iyul 2024 tarixindən Wayback Machine saytında

[4] "Google Scholar". scholar.google.ca. 2021-04-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-09.

[:4-5] Wilson, T.D. "Human Information Behaviour". Informing Science. 3 (2). 2000: 49–55. doi:10.28945/576.

[6] Kalervo Jarvelin, T. D. Wilson. "On conceptual models for information seeking and retrieval research". informationr.net (ingilis). 2020-03-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-19.

[7] Utkarsh, U. "Information search behavior of service consumers: review and future research directions". The Marketing Review. 15 (2). 2015: 201–2019. doi:10.1362/146934715X14373846573667.

[8] Murdock, Vanessa; Clarke, Charles LA; Kamps, Jaap; Karlgren, Jussi. "Workshop on Search and Exploration of X-rated Information (SEXI)". ACM SIGIR Forum. New York: Association of Computing Machinery. 47 (1). 2012.

[:6-9] Chatman, Elfreda. "The information world of low-skilled workers". Library and Information Science Research. 9 (4). 1987: 265–83. 2023-10-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-10-15 – ERIC vasitəsilə.

[10] Ingwersen, Peter; Järvelin, Kalervo. The Turn: Integration of information seeking and retrieval in context. Berlin: Springer. 2005.

[11] Byström, Katriina; Hansen, Preben. "Conceptual framework for tasks in information studies". Journal of the American Society for Information Science and Technology. American Society for Information Science and Technology. 56 (10). 2005: 1050–1061. doi:10.1002/asi.20197.

[12] Belkin, Nicholas J. "Anomalous states of knowledge as a basis for information retrieval". Canadian Journal of Information and Library Science. 5: 133–143.

[13] Klein, G.; Moon, B.; Hoffman, R.F. "Making sense of sensemaking I: alternative perspectives". IEEE Intelligent Systems. 21 (4). 2006: 70–73. doi:10.1109/mis.2006.75.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]