İnquş camaatlığı
İnquşetiya və ya İnquş camaatlığı, müxtəlif kəndlərin və qəbilələrin ərazi birliyinə əsaslanan İnquşların orta əsr ərazi birlikləridir (qrupları, vahidləri).
İlk İnquş ərazi cəmiyyətlərinin, bir növ siyasi inzibati formasiyalarının - şaharların yaranması XVI əsrin ikinci yarısına təsadüf edir.[1] İnquş cəmiyyətlərinin adları, yerləşdikləri ərazinin adları ilə adlanırdı, yəni adlar coğrafi prinsipə söykənirdi.[2][3] Zamanla tez -tez dəyişən müxtəlif saylarda, adlarda və sərhədlərdə İnquş cəmiyyətləri XIX əsrin sonlarına qədər fəaliyyət göstərmişdir.[1]
Əvvəlki dövrlərdə İnquşlar, tək bir mərkəz ətrafında toplaşmaqdansa ərazi baxımından delimitasiyaya daha çox töhfə verən dağ-dərələrdə, nisbətən qapalı şəraitdə yaşamalarına baxmayaraq, tək bir etnik qrupun kimliyini qorudular. Ortaq bir mədəniyyətə və ortaq bir dilə əsaslanaraq "Qalqay" ortaq etnonimi altında yaşayırdılar.[3]
Tarixi
redaktəXIII əsrdə Alaniya dövlətinin süqutu və əhalisinin Daryalın şərqində və qərbində qalalar tikərək dağlara axını yeni etno-ərazi icmalarının yaranması üçün əsas oldu. İnquşların düzənliyə qayıtması ilə əlaqədar olan miqrasiya prosesləri, Əmir Teymurun Şimali Qafqazı tərk etməsindən qısa müddət sonra (XV əsrin əvvəlləri) başladı.[3]. Ən erkən mərhələdə, bu inquşların düzən ərazilərdə yeni gələn köçəri xalqların məskunlaşmasına qarşı çıxmaq üçün etdikləri ayrı-ayrı hərbi-siyasi hərəkətlərlər formasında olurdu. Bu dövrlə əlaqəli bəzi epizodlar XIX əsrdə qeydə alınmış inquş əfsanələrindən birində öz əksini tapmışdır. Etnoqraf Albast Tutayevin qeydə aldığı əsərdə Qalqaevskoe cammatlığının adı keçir.[4]
Daha sonra, XVI əsrin ikinci yarısından etibarən bütün dağ camaaatı şərti olaraq hər biri bir neçə kəndi birləşdirən inzibati etnoterritorial birləşmələrə (şaharlara) bölünməyə başlayır. F.İ.Qorepekin, inquşların aşağıdakı ərazi qruplarına bölündüyünü qeyd edirdi: Qalqay, Fyappi (Kists), Orstxoi, Qalqaevski, Fyappinski (Kistinski) və Orstxoevski şaharları.[2][5].
Zaman keçdikcə şaharların sərhədləri, sayı və adları dəyişir.[1] Bu, digər şeylər arasında, kənd sakinlərinin bir auldan digərinə keçməsi səbəbindən baş verirdi. Kistinskoe (Fyappinskoe) cəmiyyəti (şəhər) Metsxalski adlandırılmağa başladı və Qalqaevski ikiyə bölündü - Tsorinskoe (Tsorinski şahar) və Xamxinski (Xamxinski şahar).[6]
Rus mənbələrinə görə, onların sayı fərqli göstərilir.[7]
XIX əsrdə, inquşların siyasi həyatında şaharların əhəmiyyəti itirildi. Şaharlar inquşların Nazranovlu, Qalaşevtsev və Loamaraya şərti ərazi bölgüsü ilə əvəz olundu.[8]
İstinadlar
redaktə- ↑ 1 2 3 Кодзоев Н.Д., 2000
- ↑ 1 2 Албогачиева-Гадаборшева М., 2006
- ↑ 1 2 3 История Ингушетии, 2013
- ↑ Газиков Б. Тутаев А.: Князь // ru:Сердало. № 83, 85-89. 1997.
- ↑ Абадиев И.У., 2005
- ↑ Энциклопедический Словарь Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона. В 86 полутомах с иллюстрациями и дополнительными материалами. XIII. С.-Петербург. 1890—1907. 58–60.
- ↑ Пиотровский Б.Б. История народов Северного Кавказа с древнейших времён до конца XVIII в. М. 1988.
- ↑ Танкиев А. Х. Ингуши. — Саратов 1998.
Ədəbiyyat
redaktəАбадиев И.У. Эздел — формула земной и вечной жизни. Назрань: Партнер. 2005.
Албогачиева-Гадаборшева М. С-Г. Труды Фомы Ивановича Горепекина // Краткие сведения о народе «ингуши». Санкт-Петербург. 2006.
Долгиева М.Б., Картоев М.М., Кодзоев Н.Д., Матиев Т.Х. История Ингушетии (4-е изд). Ростов-на-Дону: Южный издательский дом. Кодзоев, Нурдин Даутович. 2013.
Кодзоев, Нурдин Даутович. Очерки из истории ингушского народа с древнейших времён до конца XIX века. Назрань. 2000.