İnquş dairəsi

İnquş mahalı
İnquş mahalı
Ölkə	Rusiya İmperiyası
Mərkəzi	Vladiqafqaz
Yaradılıb	1860
Ləğv edilib	1870
Sahəsi	4109 km²
Əhalisi	32 315 (1870)

İnquş mahalı — Rusiya imperiyası, Terek vilayətinin 1860–1870-ci illərdə mövcud olan inzibati ərazi vahidi.

Coğrafi yerləşməsi

Şimali Qafqazın mərkəzi hissəsində, müasir İnquşetiya ərazisini, Şimali Osetiyanın Priqorodnı rayonunun bir hissəsini və Çeçenistan Respublikası, Açxoy-Martan rayonunun bir hissəsini əhatə edən Terek, Sunja, Assa və Fortanqa çaylarının hövzəsində yerləşən rayon idi.^[1]

Sərhədləri şimal-qərbdə Kurp dağlığı boyunca Nalçik rayonu ilə, cənub-qərbdə və şimalda Terek çayı boyunca Osetiya rayonu və Stavropol diyarı ilə, şərqdə Arqun mahalı ilə Fortanqa çayı boyunca, cənubda Tiflis quberniyası ilə Qafqaz silsiləsi boyunca uzanırdı.^[2]

Tarixi

Mahal 1860-cı ildə quruldu. XIX əsrin 1860-cı ilinə qədər Şimali Qafqazın dağ əhalisi Qafqaz xəttinin Sol (Şimal-Şərqi Qafqaz) və Sağ (Şimali-Qərbi Qafqaz) hərbi rəhbərliklərinə tabe idi. Mülki idarəetmə yalnız Stavropol əyalətində idi. Qafqaz müharibəsi bitdikdən sonra Qafqazın hərbi idarəsi ləğv edildi. 1860-cı ildə Şimali Qafqazın bütün ərazisi Stavropol vilayəti, Kuban, Terek və Dağıstan vilayətlərinə bölündü. Terek vilayəti 8 rayondan: Kabarda, Osetiya, İnquş, Arqun, Çeçen, İçkeriya və Kumıkdan ibarət idi.

İnquş rayonunun inzibati mərkəzi Osetiya rayonu ilə birlikdə Vladiqafqaz idi. İnquş rayonu üç hissədən: Nazranovski, Psedaxi və Qorskidən ibarət idi. 1864–1865-ci illərdə İnquşetiya düzünün əhəmiyyətli torpaqları, üzərində kazak kəndləri tikildikdən sonra birbaşa Terek Kazak ordusuna tabe edildi. 1866-cı ildə Meredji və Akki cəmiyyətlərinin ərazisi İnquş rayonunun Qorski hissəsindən ayrıldı və Arqun rayonunun rəhbərliyinə tabe edildi.

1870-ci ildə, İnquş mahalı, Sunja kazak kəndləri ilə birlikdə, Osetiya rayonu ilə birlikdə qərbdə Urux çayından şərqdə Fortanqa çayına qədər geniş bir ərazini əhatə edən bir Vladiqafqaz rayonuna birləşdirildi.^[3]

2 fevral 1870-ci ildə İnquş rayonunda əkinçilik ferması və məktəbi qurmaq üçün layihə təsdiq edildi.^[4]

1888-ci ildə, İnquş mahalının torpaqları, Sunja üzərindəki Terek Kazak ordusunun torpaqları ilə birlikdə, Terek bölgəsinin vahid İnquş-Kazak Sunje şöbəsi yaradıldı.^[5] 1909-cu ildə Sunje şöbəsi ikiyə: Nazran və Sunjeyə bölündü.

Əhalisi

Rayonun əsas əhalisini İnquşlar (orstxoytsevlərin bir hissəsi də daxil olmaqla) və kazaklar təşkil edirdi. 1891-ci il siyahıyaalınmasına əsasən, İnquş rayonunun ən böyük yaşayış məntəqələri bunlar idi: Bazorkino — 4047 nəfər, Ekajevo — 3821, Nasirkort — 3645, Kantişevo — 2766, Plievo — 2766, Surxoxi — 2271, Yuxarı Açaluki — 1938, Orta Açaluki — 1505, Aşağı Açaluki — 1309, Qamurzievo — 1582, Altievo — 1000, Yandare — 1616, Badqers — 1595, Dalakovo — 1739, Saqopşi — 2098, Psedax — 1402, Nazran qalası — 1200.

İnzibati bölgü

Əvvəlcə rayon 1862-ci ildə Terek kazak ordusuna tabe olan Sunja kəndlərinin torpaqları ilə birlikdə 4 hissəyə bölündü. Ancaq 1865-ci ildə torpaq sahələrinin sayı üçə endirildi:

Nazranovski — Nazranın mərkəzi. 1868-ci il əhalisi 17,339 nəfər idi.^[6] Buraya: Bazorkino, Kantişevo, Surxaxi, Ekajevo, Nasir-Kort, Alti, Qamurzievo, Buruk, Plievo, Dolakovo,Yuxarı Açaluki yaşayış məntəqələri daxil idi.
Psedax — Psedax kəndinin mərkəzidir. 1868 ci il əhalisi 6812 nəfər idi. Bu əraziyə: daxil idi: Saqopşi, Qeyrbek-Yurt, Psedax, Keskem, Nijni Keskem, Bekoviçi, Quçuq-Yurt, Aşağı Açaluki, Orta Açaluki, Yuxarı Achaluki yaşayış məntəqələri daxil idi.
Qorski — Vladiqafqaz şəhərinin mərkəzidir. 1868-ci il əhalisi 5763 nəfər idi. Buraya: aşağıdakı yaşayış məntəqələri daxil idi: Djeyrax, Pamiat, Armxi, Ləzqi, Tsori, Xamxi, Tumqi, Xuli, Eqikal, Bişt, Doşxakle, Kyazi, Şoan, Salqi, Metsxal, Furtoq, Kusht, Koşk, Morç, Eban, Kerbete, Xarp , Beni, Olqeti, Tsoli, Niy, Pyalinq, Tarqim, Barxanə, Barax, Leymi, Kart, Ozdik, Nilh, Puy, Zorx, Kyaxk, Erş, Ezmi, Kost, Nyakist, Hani, Qadaborş, Torş, Tori, Hay, Koli , Myaşxi, Vovnuşki, Tsizdi, Qul yaşayış məntəqələri daxil idi. 1866-cı ildə Akkinskinin yaşayış məntəqələri və Meredjinski cəmiyyətlərinin bir hissəsi — Yalxora, Akki, Vilax, Keret, Qalançoj, Kerbiçi, Orzmikale, Vauqe İnquş rayonunun Qorski hissəsindən ayrılaraq Arqun rayonuna birləşdirildi.^[7]^[8]
Qarabulaq — Vladiqafqaz şəhərinin mərkəzidir. 1865-ci ilin əhalisi 5201 nəfər idi. Buraya: Botaş-Yurt, Qazi-Yurt, Şinal-Yurt, Axbarzoy, Arştı, Nesterovski, Bamut, Çemulqa, Merqist, Bereçki, Dattix yaşayış məntəqələri daxil idi. 1865-ci ildə, İnquş rayonunun Qarabulaq hissəsi ləğv edildi və torpaqları Sunja kazakları ilə Çeçen bölgəsi arasında bölündü.^[9]^[10]

İstinadlar

↑ Н. Ф. Грабовский. "Экономический и домашний быт жителей Горского участка Ингушского округа",Тифлис, 1870.
↑ Н. Яковлев. Ингуши. М., 1925.
↑ Н. Ф. Грабовский. Экономический и домашний быт жителей Горского участка Ингушского округа. С.1. Сборник сведений о кавказских горцах. Выпуск III. Тифлис, 1870
↑ Якуб Патиев. События февраля // Сердало. № 13 (12148). — 2019. — 31 января. 2019-11-22 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Ингушетия в политике Российской империи на Кавказе. XIX век. М. М. Картоев, Магас 2014, С.604
↑ Статистические сведения о кавказских горцах, состоящих в военно-народном управлении. ССКГ. вып. 1, Тифлис, 1868, ОТД.VIII: Горская летопись. С. 6–8
↑ Грабовский Н. Ф. "Горский участок Ингушского округа в 1865 году" Терские ведомости. Тифлис-1868. № 20
↑ "Сборник сведений о кавказских горцах. Вып. 3". Президентская библиотека имени Б. Н. Ельцина (rus). 2021-10-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-01.
↑ М.С.-Г. Албогачиева. "Демаркация границ Ингушетии" (PDF). Кунсткамерa (rus). 2021-10-10 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2021-10-01.
↑ "Ингуши" / отв. ред. М.С.-Г. Албогачиева, А. М. Мартазанов, Л. Т. Соловьева; Институт этнологии и антропологии им. Н. Н. Миклухо-Маклая РАН, М.: "Наука (издательство)", 2013, С.177

Ədəbiyyat

Терская область. Список населённых мест по сведениям 1874 года. Тифлис. 1878
Краткая историческая справка об административном делении Чечено-Ингушской АССР (1785–1946 годы.). ЦГА ЧИАССР Грозный
Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 года т. 68 Терская область. 1905 год.

[1] Н. Ф. Грабовский. "Экономический и домашний быт жителей Горского участка Ингушского округа",Тифлис, 1870.

[2] Н. Яковлев. Ингуши. М., 1925.

[3] Н. Ф. Грабовский. Экономический и домашний быт жителей Горского участка Ингушского округа. С.1. Сборник сведений о кавказских горцах. Выпуск III. Тифлис, 1870

[4] Якуб Патиев. События февраля // Сердало. № 13 (12148). — 2019. — 31 января. 2019-11-22 tarixində arxivləşdirilib.

[5] Ингушетия в политике Российской империи на Кавказе. XIX век. М. М. Картоев, Магас 2014, С.604

[6] Статистические сведения о кавказских горцах, состоящих в военно-народном управлении. ССКГ. вып. 1, Тифлис, 1868, ОТД.VIII: Горская летопись. С. 6–8

[7] Грабовский Н. Ф. "Горский участок Ингушского округа в 1865 году" Терские ведомости. Тифлис-1868. № 20

[8] "Сборник сведений о кавказских горцах. Вып. 3". Президентская библиотека имени Б. Н. Ельцина (rus). 2021-10-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-01.

[9] М.С.-Г. Албогачиева. "Демаркация границ Ингушетии" (PDF). Кунсткамерa (rus). 2021-10-10 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2021-10-01.

[10] "Ингуши" / отв. ред. М.С.-Г. Албогачиева, А. М. Мартазанов, Л. Т. Соловьева; Институт этнологии и антропологии им. Н. Н. Миклухо-Маклая РАН, М.: "Наука (издательство)", 2013, С.177

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]