İnsan-kompüter qarşılıqlı əlaqəsi

İnsan-kompüter qarşılıqlı əlaqəsi (ing. Human-Computer Interaction — HCI) — insanlar və kompüterlər arasındakı interfeyslərin dizaynı, inkişafı və qiymətləndirilməsi ilə məşğul olan bir elmi sahədir.^[1] Bu sahə, istifadəçilərin kompüter sistemləri ilə effektiv və rahat qarşılıqlı əlaqəsini təmin etməyi hədəfləyir.^[2]

HCI sahəsi müxtəlif elmlərin, o cümlədən kompüter elmləri, psixologiya, erqonomika, sosiologiya və dizaynın inteqrasiyasını təşkil edir. Bu fənlərin birgə tətbiqi ilə HCI, istifadəçi interfeyslərinin istifadəyə yararlılığını və əlçatanlığını artırmağa yönəlmişdir.^[3] Azərbaycanda da HCI sahəsinə böyük diqqət yetirilir. Məsələn, 2022-ci ilin sentyabr ayında Naxçıvan şəhərində İnsan-Kompüter Qarşılıqlı Əlaqəsi üzrə Beynəlxalq Şərq Konfransı keçirilmişdir.

HCI sahəsi sürətlə inkişaf edir və texnologiyanın həyatımızdakı rolunun artması ilə daha da əhəmiyyətli olur. Bu sahədəki yenilişlər və araşdırmalar, istifadəçilərin texnoloji sistemlərlə daha təbii və effektiv qarşılıqlı əlaqəsini təmin etməyə yönəlmişdir.^[4]

İnsan-kompüter qarşılıqlı əlaqəsi (HCI) insanlarla kompüterlər arasında əlaqəni tədqiq edən bir sahədir. Bu, istifadəçilərin texnologiyadan necə faydalandığını, sistemlərin necə dizayn edildiyini və istifadəçi təcrübəsinin necə inkişaf etdirildiyini öyrənir. HCI, istifadəçi interfeyslərinin dizaynı, interaktiv sistemlərin yaradılması, istifadəçi davranışının analizi və insanların texnologiyaya qarşı münasibətini anlamaq üçün müxtəlif metodlar və nəzəriyyələr tətbiq edir. Bu sahə, istifadəçi məmnuniyyətini artırmaq və sistemlərin effektivliyini təmin etmək məqsədini güdür.

Tədqiqat sahəsi olaraq insan-kompüter qarşılıqlı əlaqəsi kompüter elmləri, davranış elmləri, dizayn, media tədqiqatları və bir sıra digər tədqiqat sahələrinin kəsişməsində yerləşir.^[5] Bu termin Stüart K. Kard, Allen Nyuvell və Tomas P. Moran tərəfindən 1983-cü ildə nəşr olunan "İnsan-kompüter qarşılıqlı əlaqəsi psixologiyası" (ing. The Psychology of Human-Computer Interaction) kitabında populyarlaşdı.

İlk məlum istifadə 1975-ci ildə Karlayl tərəfindən olmuşdur. Termin, xüsusi və məhdud istifadəsi olan digər vasitələrdən fərqli olaraq, kompüterlərin çox vaxt istifadəçi və kompüter arasında açıq dialoqu ehtiva edən bir çox istifadəyə malik olduğunu çatdırmaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Dialoq konsepsiyası insan-kompüter qarşılıqlı əlaqəsini insandan-insana qarşılıqlı əlaqəsinə bənzədir: bu sahədə nəzəri mülahizələr üçün kritik məna daşıyan analogiya^[6]

Tarixi

İnsan-kompüter qarşılıqlı əlaqəsi (HCI) sahəsinin tarixi 1960-cı illərə, kompüterlərin daha geniş istifadə edilməyə başladığı dövrə qədər gedib çıxır. HCI-nin inkişafı aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:

İlk tədqiqatlar (1960-cı illər)

Bu dövrdə HCI-nin əsas anlayışları formalaşmağa başladı. Douglas Engelbart, insanın kompüterlə qarşılıqlı əlaqəsini inkişaf etdirmək üçün "mouse" (siçan) və "hypertext" (hipermətin) kimi innovativ texnologiyalar təqdim etdi.

İlk interfeyslər (1970-1980-ci illər)

Kompüterlərin daha çox insan tərəfindən istifadəsi üçün qrafik interfeyslərin (GUI) yaradılması ilə HCI sahəsi daha da irəlilədi. Xerox PARC (Palo Alto Research Center) tədqiqat mərkəzində ilk GUI sistemləri (məsələn, Alto) inkişaf etdirildi.

Kommersiya və qəbul (1980-ci illər)

Apple şirkəti, Macintosh kompüterini təqdim edərək GUI-nin geniş yayılmasına səbəb oldu. Bu, insan-kompüter qarşılıqlı əlaqəsinin daha intuitiv və istifadəçi dostu olmasını təmin etdi.

İnternetin yüksəlişi (1990-cı illər)

İnternetin populyarlaşması ilə veb interfeyslər və interaktiv sistemlər inkişaf etməyə başladı. HCI sahəsində istifadəçi tədqiqatları və istifadəçi təcrübəsi dizaynı (UX design) ön plana çıxdı.^[7]

Mobil və toxunma intefeysləri (2000-ci illər)

Mobil cihazların artması ilə, toxunma interfeysləri və mobil tətbiq dizaynı HCI-nin əsas tərkib hissəsinə çevrildi. İstifadəçi təcrübəsi daha da əhəmiyyətli hala gəldi.

Müasir İnkişaflar (2010-cu illər və sonrası)

İrəliləyişlər, süni intellekt, genişləndirilmiş reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) kimi yeni texnologiyalarla HCI sahəsində daha da dərinləşdi. İstifadəçi mərkəzli dizayn prinsipləri daha da mükəmməlləşdi.^[8]

HCI tarixi, texnologiyanın inkişafı ilə yanaşı, istifadəçilərin ehtiyaclarını və davranışlarını anlamağa yönəlmiş tədqiqatlarla zəngin bir sahədir. Bu sahənin məqsədi, insanların kompüterlərlə daha rahat və səmərəli qarşılıqlı əlaqə qurmasına imkan tanımaqdır.

İnsan-kompüter interfeysi

İnsan-kompüter interfeysi (HCI), insanların kompüter sistemləri ilə qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitə və ya sistemdir. HCI, istifadəçilərin kompüterlər, mobil cihazlar, proqramlar və digər texnologiyalarla necə əlaqə qurduğunu və bu prosesdə istifadə olunan dizayn prinsiplərini əhatə edir. HCI aşağıdakı elementlərdən ibarətdir:

İnterfeys dizaynı

İnterfeys dizaynı, istifadəçinin rahat və intuitiv şəkildə məlumatlarla qarşılıqlı əlaqə qurmasını təmin edən vizual və funksional elementlərin tərtibatını əhatə edir. Bu, düymələr, menyular, ikonlar və digər vizual elementlərin yerləşdirilməsi ilə bağlıdır.

İstifadəçi təcrübəsi (UX)

İstifadəçi təcrübəsi, bir interfeysin istifadəçi tərəfindən necə qəbul edildiyini, istifadə rahatlığını, funksionallığını və ümumi məmnuniyyətini ifadə edir. Geniş inkişaf etmiş bir UX, istifadəçinin interfeysdən məmnun qalmasını və onu rahatlıqla istifadə etməsini təmin edir.^[9]

İstifadəçi araşdırmaları

HCI sahəsində istifadəçilərin ehtiyaclarını və davranışlarını anlamaq üçün müxtəlif araşdırmalar aparılır. Bu araşdırmalar, interfeysin inkişafında istifadəçi geribildirimi və təhlilini əhatə edir.

Fiziki intuitivlik

İnterfeysin necə hiss olunduğu və işlədiyi, fiziki aktivliklər və sensorik reaksiyalarla bağlıdır. Toxunma, səs, vizual elementlər və bədən dilinin istifadəsi HCI-nin müasir istiqamətlərindəndir.^[10]

Texnologiyalar

Müxtəlif texnologiyalar (məsələn, toxunma ekranları, səsli köməkçilər, virtual reallıq və genişləndirilmiş reallıq) insan-kompüter interfeysi sahəsinə yeni imkanlar təqdim edir. Bu texnologiyalar, daha interaktiv və intuitiv interfeyslərin yaradılmasına imkan tanıyır.

İnsan-kompüter interfeysi sahəsi, istifadəçilərin texnologiyaya daha təbii və rahat bir şəkildə yaxınlaşmasını təmin etmək üçün davamlı olaraq inkişaf edir.

İstinadlar

↑ Grudin, Jonathan. "Utility and usability: research issues and development contexts". Interacting with Computers. 4 (2). 1992: 209–217. doi:10.1016/0953-5438(92)90005-z.
↑ Dourish, Paul. Where the Action Is: The Foundations of Embodied Interaction. Cambridge, MA: MIT Press. 2001. ISBN 9780262541787.
↑ Rogers, Yvonne. "HCI Theory: Classical, Modern, and Contemporary". Synthesis Lectures on Human-Centered Informatics. 5 (2). 2012: 1–129. doi:10.2200/S00418ED1V01Y201205HCI014.
↑ Hewett; Baecker; Card; Carey; Gasen; Mantei; Perlman; Strong; Verplank. "ACM SIGCHI Curricula for Human–Computer Interaction". ACM SIGCHI. 17 August 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 July 2014.
↑ Gurcan, Fatih; Cagiltay, Nergiz Ercil; Cagiltay, Kursat. "Mapping Human–Computer Interaction Research Themes and Trends from Its Existence to Today: A Topic Modeling-Based Review of past 60 Years". International Journal of Human–Computer Interaction. 37 (3). 2021-02-07: 267–280. doi:10.1080/10447318.2020.1819668. ISSN 1044-7318.
↑ Suchman, Lucy. Plans and Situated Action. The Problem of Human-Machine Communication. New York, Cambridge: Cambridge University Press. 1987. ISBN 9780521337397. İstifadə tarixi: 7 March 2015.
↑ Posard, Marek; Rinderknecht, R. Gordon. "Do people like working with computers more than human beings?". Computers in Human Behavior. 51. 2015: 232–238. doi:10.1016/j.chb.2015.04.057.
↑ Chalmers, Matthew; Galani, Areti. Seamful interweaving // Proceedings of the 5th conference on Designing interactive systems: Processes, practices, methods, and techniques (PDF). 2004. 243–252. doi:10.1145/1013115.1013149. ISBN 978-1581137873. 2020-08-01 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-10-04.
↑ Barkhuus, Louise; Polichar, Valerie E. "Empowerment through seamfulness: smart phones in everyday life". Personal and Ubiquitous Computing. 15 (6). 2011: 629–639. doi:10.1007/s00779-010-0342-4.
↑ Sengers, Phoebe; Boehner, Kirsten; David, Shay; Joseph, Kaye. Reflective design // Proceedings of the 4th decennial conference on Critical computing: Between sense and sensibility. 5. 2005. 49–58. doi:10.1145/1094562.1094569. ISBN 978-1595932037.

Ədəbiyyat

Akademik rəylər

Julie A. Jacko (Ed.). (2012). Human–Computer Interaction Handbook (3rd Edition). CRC Press. ISBN 1-4398-2943-8
Andrew Sears and Julie A. Jacko (Eds.). (2007). Human–Computer Interaction Handbook (2nd Edition). CRC Press. ISBN 0-8058-5870-9
Julie A. Jacko and Andrew Sears (Eds.). (2003). Human–Computer Interaction Handbook. Mahwah: Lawrence Erlbaum & Associates. ISBN 0-8058-4468-6
Dix, A. (2004). Human–computer interaction (3rd ed.). Pearson Education. ISBN 0-1304-6109-1
Stuart K. Card, Thomas P. Moran, Allen Newell (1983): The Psychology of Human–Computer Interaction. Erlbaum, Hillsdale 1983 ISBN 0-89859-243-7

Sahənin tarixinə baxış

Jonathan Grudin: A moving target: The evolution of human–computer interaction. In Andrew Sears and Julie A. Jacko (Eds.). (2007). Human–Computer Interaction Handbook (2nd Edition). CRC Press. ISBN 0-8058-5870-9
Myers, Brad. "A brief history of human–computer interaction technology". Interactions. 5 (2). 1998: 44–54. CiteSeerX 10.1.1.23.2422. doi:10.1145/274430.274436.
John M. Carroll (information scientist): Human–Computer Interaction: History and Status. Encyclopedia Entry at Interaction-Design.org
Carroll, John M. "Conceptualizing a possible discipline of human–computer interaction". Interacting with Computers. 22 (1). 2010: 3–12. doi:10.1016/j.intcom.2009.11.008.
Sara Candeias, S. and A. Veiga The dialogue between man and machine: the role of language theory and technology, Sandra M. Aluísio & Stella E. O. Tagnin, New Language Technologies, and Linguistic Research, A Two-Way Road: cap. 11. Cambridge Scholars Publishing. (ISBN 978-1-4438-5377-4)

Sosial Elmlər və HCI

Nass, Clifford; Fogg, B. J.; Moon, Youngme. "Can computers be teammates?". International Journal of Human-Computer Studies. 45 (6). 1996: 669–678. doi:10.1006/ijhc.1996.0073.
Nass, Clifford; Moon, Youngme. "Machines and mindlessness: Social responses to computers". Journal of Social Issues. 56 (1). 2000: 81–103. doi:10.1111/0022-4537.00153.
Posard, Marek N. "Status processes in human–computer interactions: Does gender matter?". Computers in Human Behavior. 37. 2014: 189–195. doi:10.1016/j.chb.2014.04.025.
Posard, Marek N.; Rinderknecht, R. Gordon. "Do people like working with computers more than human beings?". Computers in Human Behavior. 51. 2015: 232–238. doi:10.1016/j.chb.2015.04.057.

Akademik jurnallar

ACM Transactions on Computer-Human Interaction
Behaviour & Information Technology [1]
Interacting with Computers
International Journal of Human-Computer Interaction
International Journal of Human-Computer Studies
Human–Computer Interaction [2] [3]

Sənədlər toplusu

Ronald M. Baecker, Jonathan Grudin, William A. S. Buxton, Saul Greenberg (Eds.) (1995): Readings in human–computer interaction. Toward the Year 2000. 2. ed. Morgan Kaufmann, San Francisco 1995 ISBN 1-55860-246-1
Mithun Ahamed, Developing a Message Interface Architecture for Android Operating Systems, (2015). [4]

Daha geniş auditoriya üçün nəzərdə tutulmuş bir və ya bir neçə müəllifin şərhləri

Jakob Nielsen: Usability Engineering. Academic Press, Boston 1993 ISBN 0-12-518405-0
Donald Norman: The Psychology of Everyday Things. Basic Books, New York 1988 ISBN 0-465-06709-3
Jef Raskin: The Humane Interface. New directions for designing interactive systems. Addison-Wesley, Boston 2000 ISBN 0-201-37937-6
Bruce Tognazzini: Tog on Interface. Addison-Wesley, Reading 1991 ISBN 0-201-60842-1

Dərsliklər

Alan Dix, Janet Finlay, Gregory Abowd, and Russell Beale (2003): Human–Computer Interaction. 3rd Edition. Prentice Hall, 2003. http://hcibook.com/e3/ ISBN 0-13-046109-1
Yvonne Rogers, Helen Sharp & Jenny Preece: Interaction Design: Beyond Human–Computer Interaction, 3rd ed. John Wiley & Sons Ltd., 2011 ISBN 0-470-66576-9
Helen Sharp, Yvonne Rogers & Jenny Preece: Interaction Design: Beyond Human–Computer Interaction, 2nd ed. John Wiley & Sons Ltd., 2007 ISBN 0-470-01866-6
Matt Jones (interaction designer) and Gary Marsden (2006). Mobile Interaction Design, John Wiley and Sons Ltd.

Xarici keçidlər

Bad Human Factors Designs
The HCI Wiki Bibliography with over 100,000 publications.
The HCI Bibliography Over 100,000 publications about HCI.
Human-Centered Computing Education Digital Library
HCI Webliography

[Grudin1992usability-1] Grudin, Jonathan. "Utility and usability: research issues and development contexts". Interacting with Computers. 4 (2). 1992: 209–217. doi:10.1016/0953-5438(92)90005-z.

[:0-2] Dourish, Paul. Where the Action Is: The Foundations of Embodied Interaction. Cambridge, MA: MIT Press. 2001. ISBN 9780262541787.

[3] Rogers, Yvonne. "HCI Theory: Classical, Modern, and Contemporary". Synthesis Lectures on Human-Centered Informatics. 5 (2). 2012: 1–129. doi:10.2200/S00418ED1V01Y201205HCI014.

[ACM_SIGCHI-4] Hewett; Baecker; Card; Carey; Gasen; Mantei; Perlman; Strong; Verplank. "ACM SIGCHI Curricula for Human–Computer Interaction". ACM SIGCHI. 17 August 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 July 2014.

[5] Gurcan, Fatih; Cagiltay, Nergiz Ercil; Cagiltay, Kursat. "Mapping Human–Computer Interaction Research Themes and Trends from Its Existence to Today: A Topic Modeling-Based Review of past 60 Years". International Journal of Human–Computer Interaction. 37 (3). 2021-02-07: 267–280. doi:10.1080/10447318.2020.1819668. ISSN 1044-7318.

[6] Suchman, Lucy. Plans and Situated Action. The Problem of Human-Machine Communication. New York, Cambridge: Cambridge University Press. 1987. ISBN 9780521337397. İstifadə tarixi: 7 March 2015.

[posardrinderknecht2015-7] Posard, Marek; Rinderknecht, R. Gordon. "Do people like working with computers more than human beings?". Computers in Human Behavior. 51. 2015: 232–238. doi:10.1016/j.chb.2015.04.057.

[8] Chalmers, Matthew; Galani, Areti. Seamful interweaving // Proceedings of the 5th conference on Designing interactive systems: Processes, practices, methods, and techniques (PDF). 2004. 243–252. doi:10.1145/1013115.1013149. ISBN 978-1581137873. 2020-08-01 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-10-04.

[9] Barkhuus, Louise; Polichar, Valerie E. "Empowerment through seamfulness: smart phones in everyday life". Personal and Ubiquitous Computing. 15 (6). 2011: 629–639. doi:10.1007/s00779-010-0342-4.

[10] Sengers, Phoebe; Boehner, Kirsten; David, Shay; Joseph, Kaye. Reflective design // Proceedings of the 4th decennial conference on Critical computing: Between sense and sensibility. 5. 2005. 49–58. doi:10.1145/1094562.1094569. ISBN 978-1595932037.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]