İnzibati xəta

İnzibati xəta — idarəetmə sahəsində olan hüquq pozuntularıdır. İnzibati hüququn predmetinə idarəetmə sahəsində yaranan münasibətlər aid olunur. Buna görə də bu sahədə yaranan hüquqpozuntuları inzibati xəta adlanır. İnzibati hüquqa aid olan bütün digər anlayışlar kimi, inzibati xəta da Azərbaycan Respublikası İnzibati Xətalar Məcəlləsində öz əksini tapıb.

İnzibati xəta: anlayışı

İnzibati xəta Azərbaycan Respublikası İnzibati Xətalar Məcəlləsinin (bundan sonra AR İXM) ikinci fəslində öz əksini tapıb. Həmin fəsil "İNZİBATİ XƏTA VƏ İNZİBATİ MƏSULİYYƏT" adlanır. İnzibati xətalar ümumiyyətlə həyatımızda çox geniş yayılıb. İnzibati xətalarla cinayətləri bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. Həm inzibati xətalarda, həm də cinayət əməllərində qanunpozuntuları olur. Yəni, onların xəta hesab olunmasının başlıca amili qanunazidd əməlin olmasıdır ki, bu da onları bir-birinə yaxınlaşdırır. Ancaq, cinayətlə inzibati xəta tam fərqli anlayışlardır. Əgər hər hansı qanunpozuntusunda, xətada cinayət tərkibi olarsa, belə əməllər cinayət sayılır. Əks halda, bu əməllər inzibati xəta hesab olunur və inzibati qaydada tənbeh olunmaqla inzibati məsuliyyətə cəlb olunur.

İnzibati xətanın anlayışı AR İXM-da belə verilib: "Bu Məcəllə ilə qorunan ictimai münasibətlərə qəsd edən, hüquqazidd olan, təqsirli sayılan (qəsdən və ya ehtiyatsızlıq üzündən törədilən) və inzibati məsuliyyətə səbəb olan əməl (hərəkət və ya hərəkətsizlik) inzibati xəta hesab olunur"(Maddə 12). Gördüyümüz kimi, bu maddədə törədilən əməlin inzibati xəta hesab olunması üçün bir neçə şərt qoyulub.

Birincisi, bu Məcəllə ilə qorunan ictimai münasibətlərə qəsd olmasıdır. Əgər hər hansı əməl AR İXM-də nəzərdə tutulmayıbsa, həmin əməlin edilməsi Məcəllədə bilavasitə göstərilmiş və Məcəllə ilə qorunan ictimai münasibətlərə zidd deyilsə, onda həmin əməl inzibati xəta hesab oluna bilməz.

İkinci şərt hüquqazidd olmasıdır ki, bu haqda yuxarıda qeyd edilib. Hüquqazidd hərəkət dedikdə də AR Konstitusiyasına, AR İXM-yə və digər qanunvericilik aktlarına zidd olan hərəkətlər də başa düşülür. Üçencü şərt əməlin təqsirli sayılmasıdır. Təqsirli əməl də iki formada olur: qəsdən törədilən əməl və ehtiyatsızlıqdan törədilən əməl. "İnzibati xəta törətmiş şəxs öz əməlinin (hərəkət və ya hərəkətsizliyinin) hüquqazidd xarakterini dərk etmiş, onun zərərli nəticələrini qabaqcadan görmüş və bunları arzu etmişdirsə, yaxud belə nəticələrin baş verməsinə şüurlu surətdə yol vermişdirsə, bu xəta qəsdən törədilmiş xəta hesab olunur" (AR İXM 13-cü maddə). "İnzibati xəta törətmiş şəxs öz əməlinin (hərəkət və ya həəkətsizliyinin) zərərli nəticələr verə biləcəyi imkanını qabaqcadan görmüş, lakin onların qarşısını alacağına yüngül fikirlə ümid bağlamışdırsa, yaxud bu nəticələrin baş verəcəyini qabaqcadan görə bilməli və görməli olduğu halda, onları görməmişdirsə, bu xəta ehtiyatsızlıq üzündən törədilmiş xəta hesab olunur" (AR İXM 14-cü maddə).

Nəhayət sonuncu şərt törədilən əməlin inzibati məsuliyyətə səbəb olmasıdır. Burda da yenə iki hal var. Şəxsin həm hərəkəti, həm də hərəkətsizliyi inzibati məsuliyyətə səbəb ola bilər. Hərəkətin inzibati xətaya səbəb olması aydındır. Yəni, hər hansı bir şəxsin etdiyi hərəkət nəticəsində başqasının şəxsiyyətinə və ya əmlakına ziyan dəyirsə, bu hal hərəkətin inzibati məsuliyyətə səbəb olmasıdır. İkinci bir hal isə hərəkətsizliyin inzibati xətaya səbəb olmasıdır. Buna vergilərin ödənilməməsini nümunə göstərmək olar.

Son zərurət

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, inzibati xəta törətmiş şəxs inzibati məsuliyyətə cəlb olunur. Lakin, AR İXM-da inzibai məsuliyyəti istisna edən hallar göstərilmişdir. Bu hallardan biri olduqda əməldə inzibati xəta tərkibi olsa belə, əməli törətmiş şəxs inzibati məsuliyəttə cəlb olunmur. Bunlardan birincisi son zərurətdir. Son zərurət halı AR İXM-nın 18-ci maddəsində öz əksini tapmışdır. Son zərurət halı şəxsin müəyyən bir hadisə nəticəsində vurula biləcək ziyanın qarşısını almaq məqsədilə, öz hərəkətilə daha az əhəmiyyətli zərər vurmasıdır. Buna aşağıdakı nümunəni göstərmək olar. Yükdaşıyan avtomobilin qarşısına qəflətən piyada çıxır. Yükdaşıyan avtomobilin sürücüsü piyadaya zərər vurmamaq üçün avtomobili dirəyə vurur. Bu zaman yol kənarındakı dirəyə ziyan dəyir. Normal halda bu, inzibati xəta hesab olunur və həmin hərəkəti etmiş şəxs inzibati məsuliyyətə cəlb olunur. Lakin, gösdərilən vəziyyətdə yeganə çıxış yolu budur. Əks halda, hadisə piyadanın ölümü ilə nəticələnə bilərdi ki, bu da, yəni insan həyatı, mövcüd ziyandan daha çoxdur. Məhz bu səbəbdən, belə hərəkət son zərurət halında törədilmiş əməl hesab olunur və inzibati məsuliyyətə səbəb olmur

Zəruri müdafiə

İnzibati məsuliyyəti istisna edən digər bir hal zəruri müdafiədir (AR İXM 19-cu maddə). Zəruri müdafiə halı son zərurıt halına oxşayır. Ancaq onlar arasında ən mühüm fərq budur ki, son zərurət halında şəxs özünün və ya başqasının sağlamlığına, şərəf və ləyaqətinə qəsd edənə zərər vurur. Ancaq, burda da müəyyən hallar nəzərə alınmalıdır. Belə ki, öz hüquqlarına və qanunla qorunan mənafeyinə edilən qəsdin qarşısı başqa yol ilə alına bilmirsə, bu zaman qəsd edənə ziyan vurmağa icazə verilir. Belə olduqda zəruri müdafiə halı hesab olunur və buna görə şəxs məsuliyyətə cəlb olunmur. Digər halda isə, yəni qəsdin qarşısı başqa vasitələrlə alına biləcəyi halda qəsd edənə zərər vurukursa bu artıq zəruri müdafiə deyil və buna görə şəxs məsuliyyətə cəlb olunur.

Anlaqsızlıq

Bu haqda ARİXM-nın 20-ci maddəsində qeyd olunub. Belə ki, şəxsin hər hansı xroniki psixi xəstəliyi, psixi fəaliyyətinin müvəqqəti pozulması, kəmağıllıq və ya başqa psixi xəstəlik nəticəsində o öz əməllərini idarə edə bilmirsə, bu zaman onun törətdiyi əməldə hərəkətin inzibati xəta hesab olunması üçün lazım olan şərtlərin hamısı olsa belə, bu hərəkət inzibati məsliyyətə səbəb olmur. Hərəkətin anlaqsızlıq halında törədilməsi məsuliyyəti istisna edir.

İnzibati xəta az əhəmiyyətli olduqda daha yüngül inzibati tənbeh tətbiq etmə və ya inzibati məsuliyyətdən azadetmə

Bu, məsuliyyəti istisna edən sonuncu haldır. AR İXM-nın 21-ci maddəsində öz əksini tapıb. İnzibati xəta az əhəmiyyətli olarsa, xətanı törədənin şəxsiyyəti və qanunvericilikdə nəzərdə tutulan digər hallar nəzərə alınmaqla daha yüngül inzibati tənbeh tətbiq edilir və ya şəxs məsuliyyətdən azad edilir. Yəni, törətdiyi əmələ görə məsuliyyətə cəlb olunmur

İstinadlar

1. Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsi. "Hüquq ədəbiyyatı" nəşriyyatı, Bakı, 2013.