İslandiya tarixi

İslandiya Respublikasının yerləşdiyi eyni adlı adanın tarixinə verilən ümumi ad. İslandiya qədim tarixə sahib ölkə hesab edilir. IX və X əsrlərdə, əsasən Norveçlilər tərəfindən məskunlaşmalar başlamışdır. İslandların Xristianlıq dinini qəbul etməsi 1000-ci ildə baş vermişdir. 1262-ci il uniyasına əsasən İslandiya Norveçdən tam asılı vəziyyətə düşür. İslandiyada parlament vəzifəsini yerinə yetirən aypinq qanunvericilik funksiyalarının əksəriyyətindən məhrum edilir. 1380-cı ildə İslandiya, Norveç və Danimarka arasında üçtərəfli uniya imzalanır. 1537-ci ildə krallıq funksiyasını itirən Norveç eyni zamanda İslandiya üzərində olan hüquqlarından da məhrum olur və bununla da İslandiyanın idarəsini Danimarka tək başına icra etməyə başlayır. Danimarkanın İslandiyada Lüteranlıq məzhəbini rəsmi din kimi tətbiq etməsi ilə İslandiya müstəqilliyini tamamilə itirmişdir. Kilsə tərəfindən keçirilən islahatlar yerli əhalinin kəskin etirazı ilə qarşılandı. Qısa zaman ərzində kilsə əleyhinə başlanan hərəkat xalq hərəkatına cevrildi. 1551-ci ildə zor gücü ilə islandlara protestantlıq qəbul etdirilir. İslandiya adası 26 gün müddətində Osmanlı imperiyası tərəfindən idarə edilmişdir. 1627-ci ilin 20 iyun və 16 iyul tarixləri arasında adaya gələn türklər 400 nəfərilik island əsirləri və ərzaq yüklü gəmi ilə birlikdə Əlcəzairə qayıtmışlar. XVII əsr İslandiya üçün uğurlu olmamışdır. Bu dövrdə adada durmadan vulkan püskürmələri yaşanırdı, digər tərəfdən aclıq, susuzluq və soyuq hava şəraiti ada da yaşan islandların bir qurupunun ölməsinə və bir qisminində Danimarkaya köçməsinə səbəb olmuşdur. 1843-cü ildə dünyanın ilk parlamenti olan aypinq yenidən formalaşdırılır. İkinci dünya müharibəsi illərində təhlükəsizlik adı ilə İngiltərə tərəfindən ada işğal edilir. 1941-ci ildə adanın idarə edilməsi Amerika Birləşmiş Ştatlarına keçir. Həmin İslandiya ilə olan münasibətlərini dondurduğunu elan edir. 1944-cü ilin 17 iyun tarixində İslandiya rəsmən müstəqil dövlət olduğunu elan etdi. İslandiyanın ilk müstəqilliyini tanıyan dövlət Amerika Birləşmiş Ştatları olmuşdur. İslandiya 1949-cu ildə NATO-ya üzüv olmuşdur.

Qədim Dövr

İslandiya adasının yaranma prosesi 20 milyon il əvvəl başlamışdır. Adanın yaranma səbəbi kimi kütləvi şəkildə baş vermiş vulkan püskürmələri göstərilmişdir. Ada da tapılmış ən qədim daşın 16 milyon il əvvələ məxsusdur. İslandiya adasının yaranmasına səbəb olmuş, vulkanlar bu gündə aktivdir. Avropada ən son məskunlaşmalar İslandiya olmuşdur. Əlverişsiz hava və təbii şərait insanların uzun illər ərzində, ada da yalnız qısa müddətlik səfərlər etməsinə səbəb olmuşdur. Adanı ilk ziyarət etmiş şəxs kimi tarixi mənbələrdə səyah Piyatesin adı qeyd edilir. Ancaq Piyaetsin təsvir etdiyi adanın İslandiya olmadığı ehtimalı da güçlüdür. Belə ki, Piyates adanı geniş zəmiləri olan və rahat şəraitə malik yer adlandırmışdır. İslandiya təbiətinə xas olmayan bu xüsusiyyətlərə əsasən Piyatesin başqa bir adaya səfər etdiyi ehrimal olunur. İslandiyada ilk dəfə hansı qəbilənin və ya səyahın gəldiyi məlum deyil. Ada da III əsrə aid Roma İmperiyasının pul vahidləri aşkar edilmişdir. Lakin bu sikkə pulların adaya Roma İmperiyasının nümayəndələri tərəfindən yoxsa Vikinqlər tərəfindən gətirildiyi dəqiq məlum deyil. İslandiyaya ilk olaraq İrlandların gəldiyi fikrini İrlandlar hər zaman öz tarixi mənbələrində qeyd etmişlər. XII əsrdə yazılmış Íslendingabók kitabında, İslandiyaya ilk olaraq irland keşişlərin gəldiyi və aparılmış axtarışlar zamanı, keşişlərə məxsus bəzi dini əşyaların aşkar edildiyi qeyd edilmişdir. Ancaq XX əsrdən etibarən ada da aparılmış geniş qazıntılar zamanı qeyd edilən əşyaların nə özlərinə, nədə ki, qalıqları tapılmışdır. İrlandlara məxsus digər tarixi mənbə olan Landnámabók qaynaqlarında, ada haqqında və orada yaşayanlar barədə məlumatlar verilmişdir.

İlkin məskunlaşmaların başlanması (874-930)

Hazırlanmış ilk İslandiya xəritələrindən biri.

Landnámabók tarixi qaynaqlarında İslandiyanın kəşf edilməsi haqqında məlumatlarda qeyd edilir ki, ada Norveçdən Farer adalarına gedən Naddoddr adlı gəmiçi tərəfindən kəşf edilmişdir. Kitabda daha sonra qeyd edilir ki, Naddoddrun adanı kəşf etməsi təsadüfən baş vermişdir. O, Farer adalarına gedən yolu qatı duman səbəbindən itirmiş və təsadüfən İslandiya istiqamətində hərəkət edərək, adanı kəşf etmişdir.

Kəşf etdiyi ərazilərin ada olduğunu öyrənən Naddoddr adanı Garðarshólmi" (Garoharın Adası) adlandırmışdır Naddoddrun qışı ada da keçirdiyi məlumdur. Adaya ilk ekspedisyanı Hrafna-Flok təşkil etmişdir. Flok ada da qış ayları ərzində qalmış və sərt keçən qışdan heyrətə gəlmişdir. Daha sonra yay aylarında da adanın sahillərinin buzla əhatəli olduğunu gördükdən sonra adanı Ísland adlandırmışdır. Naddoddr və Flok tərəfindən edilən səfərlər uzun və daimi deyildi. Ada da qışın sərt keçməsi səyahların buraya olan marağını azalmasına səbəb olmuşdur. İslandiyada daimi olaraq yaşamağa gəlmiş ilk şəxs əslən Norveçli İngolfur Arnarsondur. Arnarson 874-cü ildə ailəsi ilə birlikdə adaya köçmüşdür. Onun Reykyavik yaxınlığında yaşadığı ehtimal edilir. İslandiyanın paytaxtı və ən böyük şəhəri olan Reykyavikin də adını Arnarson qoymuşdur. Ərazidə qeyzerlərin fantan vurması və kütləvi lava axıntılarına görə Arnarson yaşadığı ərazini reykavikr (duman körfəzi) adlandırmışdır. Digər bir ehtimala görə ada da yaşamış ilk insan Natfari adlı quldur. Onun ağası Gaor Svavason Skandinaviyaya qayıtdıqdan sonra Natfari ada da qalmışdır. Qeyd edilən təzadlı məlumatlar Landnámabók tarixi qaynaqlarında göstərilmişdir. İslandiyaya ilk insanların dəqiq nə zaman gəldiyi və hansı istiqamətdə məskunlaşdığı dəqiqi olmasada, Reykyavik ətrafında aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı 870 – 900-cü illər aralığına aid olan yaşayış məskənləri aşkar edilmişdir.