İstifadəçi:Solavirum/Qaralama1

Kəlbəcər əməliyyatı — 1993-cü ilin sonlarında, Birinci Dağlıq Qarabağ müharibəsinin axırlarında, Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin hərbi birləşmələri və və separatçı Qondarma Dağlıq-Qarabağ Respublikasının döyüşçülərindən ibarət erməni qüvvələrinə Kəlbəcərin nəzarəti uğrunda başladılan hərbi hücum əməliyyatı.

Kəlbəcər Azərbaycanın ən dağlıq və ən böyük bölgələrindən biridir və Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin (DQMV) xaricində yerləşir. Şimalındakı hündür Murov silsiləsi ilə əhatə olunmuş ərazi əsasən sıx meşələr, çaylar və bulaqlardan ibarətdir. Bölgə o dövrdə qərbdən Ermənistanın Vardenis şəhəri, şimaldan Daşkəsən və Xanlar rayonları, şimal-şərqdən Goranboy və Şaumyan rayonları, şərqdən Ağdərə və Əsgəran rayonları, cənubdan isə Laçın rayonu ilə həmsərhəd idi, Ermənistan və seperatçı Dağlıq Qarabağ arasında yerləşirdi. Müharibədən əvvəl təxminən 60 min əhalisi olan bölgədə əsasən etnik azərbaycanlılar və kürdlər məskunlaşmışdı. Strateji əhəmiyyətə malik olan Kəlbəcər qızıl və xrom yataqları ilə zəngindir.

Erməni qüvvələri 1992-ci ilin martında Ermənistanı Dağlıq Qarabağa bağlayan ensiz bir dağ keçidi olan Laçın dəhlizinin nəzarətini ələ keçirmişdir. Onlar daha sonra Ağdaban kəndini işğal etmiş, oradakı yerli əhaliyə qarşı soyqırım törətmiş və kəndi yandırmışdır. Erməni qüvvələri növbəti il Kəlbəcərə hücum əməliyyatı başlatmış, çoxlu sayda müharibə cinayəti törədərək 1993-cü ilin aprelində bölgəni tamamilə işğal etmişdir. Onlar həm də Qarabağın ən yüksək zirvəsini – strateji Murovdağı ələ keçirmişdir. Bu hadisələr Azərbaycan daxilində siyasi böhrana səbəb olmuşdur. Azərbaycanlı hərbi komandir Surət Hüseynov 1993-cü ilin yayında üsyan edərək Gəncədən Bakıya doğru irəliləmiş, o vaxtkı Azərbaycan Prezidenti Əbülfəz Elçibəyi devirmişdir. Keçmiş sovet siyasətçisi olan Heydər Əliyev hakimiyyəti öz üzərinə götürmüş və Hüseynovu baş nazir təyin etmişdir. Ermənilər bu dövrdə asanlıqla bir neçə şəhəri işğal edə bilmiş, Əliyev isə işğal edilmiş əraziləri azad etməyi vəd etmişdir.

701-ci Kəlbəcər motoatıcı diviziyasının üç mindən çox əsgərindən ibarət olan Azərbaycan qüvvələri 15 dekabrda yüksək hündürlüklərdə və sərt qış şəraitində hücuma başlamışdır. Bir neçə uğursuz hücum cəhdindən sonra Azərbaycan qüvvələri 1994-cü il yanvarın ortalarında Murov silsiləsini keçmiş, Kəlbəcər rayonu ərazisinə daxil olmuşdur. Onlar Vardenis–Ağdərə yolunu kəsmiş, Kəlbəcər–Ağdərə–Laçın yoluna doğru irəliləmişdir. Şimaldan hücuma hazırlıqsız olan erməni qüvvələri bölgənin dərinliklərinə çəkilməyə məcbur qalmışdır. Azərbaycan qüvvələri fevral ayına qədər Kəlbəcər şəhərinə yaxınlaşmışdır. Lakin yenidən toplaşmağı bacaran erməni qüvvələri həmin ay böyük canlı qüvvə ilə əks hücuma başlamışdır. Onlar Ömər aşırımından keçən yolu kəsmiş, Azərbaycan qüvvələrini mühasirəyə almışdılar. Azərbaycanlı qüvvələr buna görə də çaxnaşmaya düşmüş, kəskin şaxta havada çətin dağlıq ərazilərdən keçərək 20 fevral tarixinə qədər geri çəkilməyə məcbur qalmışdır. Ermənistan silahlıları tərəfindən mühasirəyə alınan və güclü bombardman altında qalan iki batalyon istisna olmaqla, bütün Azərbaycan qüvvələri əvvəlki mövqelərinə qayıda bilmişdir.

Əməliyyat həm Azərbaycan, həm də Ermənistan tərəfinin ağır itki verdiyi, o cümlədən müharibənin ən ölümcül döyüşüdür. İngilis jurnalist Thmas de Vaalın verdiyi məlumata görə, ümumilikdə hücum zamanı altı mindən çox hərbçi ölmüşdür. Qış şəraitinə pis hazırlaşan bir çox Azərbaycan əsgəri ya donaraq ölmüş, ya da qar uçqunu altında qalmışdır. İtkilərin böyükhəcmli olması Bişkek protokolunun imzalanmasına yol açmış və beləliklə müharibəyə son qoymuşdur. Azərbaycan o dövrdə itkilərini gizli saxlamışdır. Həmçinin, qış aylarında Kəlbəcərə hücum əməliyyatı gerçəkləşdirmək əmrinin kim tərəfindən verilməsi hələ də naməlumdur.

Zəmin

Kəlbəcər, Murov silsiləsi ilə əhatə olunmuş və əsasən sıx meşələr, çaylar və bulaqlar ilə doldurulmuş Azərbaycanın ən dağlıq və ən böyük bölgələrindən biridir. Bölgənin iqtisadiyyatında tarixən heyvandarlıq və əkinçilik üstünlük təşkil etmişdir. Sovet hakimiyyəti 1930-cu ilin avqustunda bölgəni inzibati bölgəyə çevirdi və Kəlbəcər şəhəri inzibati mərkəz olaraq seçildi. Bölgə, qərbdə Ermənistanda Vardenis, şimalda Daşkəsən və Xanlar, şimal-şərqdə Goranboy və Şahumyan, şərqdə azərbaycanlılar tərəfindən Ağdərə, cənub-şərqdə Əsgəran və Laçın ilə tanınan Martakertlə həmsərhəddir. cənubda. Ermənistanla Dağlıq Qarabağ arasında qalıb və Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin (NKAO) xaricindədir. Təxminən 60 min əhalisi olan bölgə, əsasən etnik azərbaycanlılar və kürdlərin məskunlaşdığı bir neçə on kənddən ibarət idi. Qızıl və xrom yataqları ilə zəngindir və müalicəvi mineral su sanatoriyaları ilə məşhurdur.

Sovetlər dönəmində, Azərbaycan SSR tərkibindəki muxtar bir vilayət, əsasən ermənilərin yaşadığı Dağlıq Qarabağ bölgəsini idarə edirdi. Sovet İttifaqı 1980-ci illərin sonlarında dağılmağa başladıqda bölgənin statusu məsələsi yenidən gündəmə gəldi və 20 fevral 1988-ci ildə NKAO parlamenti bölgənin Azərbaycan SSR-dən Ermənistan SSR-ə verilməsini tələb edən bir qərar qəbul etdi. Azərbaycan bu tələbi bir neçə dəfə rədd etdi və qısa müddət sonra 1988-1990-cı illər arasında Sumqayıt, Gəncə və Bakıdakı ermənilərə, Gugark və Stepanakertdəki azərbaycanlılara qarşı bir sıra poqromlarla başlandı. Dağlıq Qarabağın muxtar statusu ləğv edildikdən sonra, 10 dekabr 1991-ci il tarixində bölgədə bir müstəqillik referendumu keçirildi. Bölgə əhalisinin təxminən 22,8% -ni təşkil edən Azərbaycan əhalisi referendumu boykot etdi. İştirakçıların 99,8% -i lehinə səs verdi. 1992-ci ilin əvvəllərində Sovet İttifaqının dağılmasından sonra bölgə birbaşa müharibəyə başladı.