İstishab

İstishab (ərəb. مرجع تقليد‎) — islam hüququ termini.

Qısaca İstishab; keçmişdə müəyyən edilmiş müddəanın sonradan dəyişdiyi məlum deyilsə və yaxud dəyişdiyinə dair heç bir dəlil yoxdursa, eyni qalacağına hökm etməkdir. Məsələn: ər-arvadın nikahı əks xəbər gələnə qədər davam etmiş sayılır. Bu ikinci dərəcəli sübutdur.

Lüğətdə bu söz özünə yaxın birini tapmaq və onun dostluğunu istəmək deməkdir. Termin olaraq, əvvəllər məlum olan bir vəziyyətin əksini sübut edən dəlil olmadıqda, mövcudluğunu davam etdirdiyini mühakimə etmək deməkdir.

İstishab müharibə, zəlzələ və ya yanğın kimi fəlakətlərdən sonra itkin düşən insanların qazanılmış hüquqlarını qorumaq məqsədi daşıyır. Ölüm xəbəri gələnə qədər həmin şəxsin mövcud hüquqları qorunur. Lakin həmin şəxs həmin vaxt yeni hüquqlar əldə edə bilməz.

Funksiya

İstishab Malikilər arasında geniş yayılmışdır. O, ictihad, istihsan və istislah kimi presedent materialları ehtiva etməsə də, bütün sadalanan üsullar kimi, hüquq normalarının ziddiyyəti, Quran və Sünnədə. sözün həqiqi mənasında əməl etməkdə çətinlik çəkdiyi təqdirdə fəqihlərə ixtisaslı qərarlar qəbul etməyə imkan verir.

İstishabın funksiyasını müsəlmanların beş vaxt vacib namazı nümunəsi ilə izah etmək olar. İslam tarixinin ilk illərində gündə beş vaxt namaz qılmaq müsəlmanlar üçün vacib deyildi. Və yalnız bu əməlin vacibliyinə dəlalət edən şəriət dəlili bərqərar olduqdan sonra namaz vacib oldu. İstişab bu halda şəriət mətnləri gəlməmişdən əvvəl müəyyən edilməmiş altıncı namaz üçün mətnin olmamasına işarə edəcəkdir. Başqa bir misal: itkin düşmüş şəxsin ölümünün sübutu təqdim olunmayana qədər heç kim onun mirasını ala bilməz. Müvafiq olaraq, şəxs təqsiri sübuta yetirilənə qədər məsuliyyətdən azad edilir.

İstişab növləri

İstishab bir neçə növə bölünür. Əsas növləri aşağıdakılar:

İlkin yoxluq prezumpsiyası yetkinlik yaşına çatmış müsəlmana hər hansı şəriət normalarının qanuniliyi müəyyən edilənə qədər tətbiq edilməməsidir. Buna misal olaraq müsəlman üçün vacib olan altıncı namazın qılınmaması, şəxsin günahsız olması ehtimalı və s. göstərmək olar. İslam ilahiyyatçıları bu növ istishabın qanuniliyi ilə bağlı yekdil fikirdədirlər (icma).

Gündəlik həyatda əsas caizlikdir — fəqihlərin böyük əksəriyyəti zərərli şeylərdə əsasın haram (haram) olduğu kimi, gündəlik faydalı işlərdə əsasın caizlik (halal) olduğuna inanır. Məsələn, müəyyən bir yemək növü onun haram olduğunu sübut edən şəriət dəlili sübut olunmayana qədər caiz olacaqdır.

Əksinə dəlil olana qədər varlıq ehtimalı — hər hansı şəriət norması ilə bağlı istishab tərəfindən dəstəklənən mətnlər varsa, bu normanın ləğvi ilə bağlı bəyanatlar dəlillərlə təsdiq olunmayana qədər qəbul edilmir. Məsələn: qarşı tərəfin əmlakın dayandırılmasına dair iddialarını təsdiq edən sübutlar təqdim olunana qədər əmlak şəxsə məxsus olmaqda davam edir.