İzomer

İzomerlər – molekullarının tərkibi eyni olub, kimyəvi quruluşu və xassələri ilə bir-birindən fərqlənən maddələrə deyilir. Bərabər hissələrdən ibarət, başqa sözlə, eyni brutto formula malik olan deməkdir; tautomeriya – izomerliyin bir növüdür və bu izomerlik zamanı tautomerlərin sürətlə bir-birinə çevrilməsi baş verir. “Tautomeriya” terminini (yunan sözü tautos – “həmin özü”, meros – “hissə”) 1885-ci ildə alman kimyaçısı Konrad Laar (1853-1929) daxil etmişdir. O, sian turşusunun iki formasının prototrop çevrilməsini öyrənmişdir. “Prototrop” sözündə birinci hissə hidrogen atomunun (protonun) miqrasiyasını göstərir, ikinci hissə yunan tropos – “istiqamət, üsul, xarakter” sözündəndir.

İzomerləşmə

İzomerləşmə - üzvi birləşmənin tərkib və molekul kütləsi dəyişilmədən başqa quruluşlu birləşməyə çevrilməsidir. İzomerləşmədə molekulun karbon skleti, funksional qrupların xarakteri, yaxud onların molekulda yerləşmə ardıcıllığı dəyişir, bəzən karbon atomları tsikli kiçilir (böyüyür).

İzomerlik

İzomerlik- bəzi kimyəvi birləşmələrin öz tərkibini və molekul kütləsini dəyişmədən fəza quruluşunu dəyişməsi, nəticədə yeni fiziki-kimyəvi xassələr kəsb etməsi. Alınan birləçşmə izomer adlanır. Sklet izomeri molekulun skletini əmələgətirən karbon atomlarının müxtəlif formalarda birləşməsindən yaranır.

Alitsiklik birləşmələrdə izomerlik

Tsikloparafinlər və onların törəmələrində aşağıdakı izomerlik növlərinə rast gəlmək olur:

1. Nüvə izomerliyi. Tsiklik birləşmə müxtəlif nüvələrə malik olarsa, onlar nüvə izomerləri adlanır. Empirik formulları C₄H₈ olan qapalı birləşmələrin tsiklobutan və metiltsiklopropan kimi bir-birindən nüvələri ilə fərqlənən iki izomeri vardır. Bunlaradan biri üçtaqımlı (üçkarbonlu) tsiklopropan, digəri isə dördtaqımlı (dördkarbonlu) tsiklobutan nüvəsinə malikdir. C₅H₁₀ formulu tsikloparafinin cəmi beş quruluşu izomeri vardır:

Yan zəncir izomerliyi

a) miqdar izomerliyi, Eyni tərkibli, eyni nüvəyə malik tsiklik birləşmə, yan zəncirlərin miqdarından asılı olaraq bir neçə izomer şəklində ola bilər. Məsələn, tsiklobutan nüvəli C₆H₁₂ tərkibli birləşmənin iki izomeri vardır, bunlardan biri etiltsiklobutan, digəri dimetiltsiklobutandır

b) vəziyyət izomerliyi. yan zəncirlərin nüvədə tutduğu mövqedən asılı olaraq vəziyyət izomerliyi baş verir. Məsələn , dimetiltsiklopentanın iki metil qrupunun nüvədəki mövqeyindən asılı olaraq, 1,1; 1,2 və 1,3-dimetiltsiklopentandan ibarət üç izomeri vardır:

v) yan zəncirdə izomerlik. Bu izomerliyə misal olaraq propiltsikloheksan və izopropiltsikloheksanı göstərmək olar:

Optik izomerlik

Bir çox alkilhalogenidlər optiki aktivliy maddələrdir. İşıq şüaları bütün istiqamətlərinə perpendikulyar yönəlmiş elektromaqnit dalğalarından ibarət rəqslətrdir. Tsiklik birləşmənin nüvəsində və ya yan zəncirində asimetrik karbon atomu olarsa, onun optik fəal izomerləri olacaqdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, nüvənin bir karbonunun iki hidrogen atomu müxtəlif atomlar və ya qruplarla əvəz olunduqda, həmin karbonatomu asimetrik sayılmır, çünki onun qalan iki valenti nüvənin eyni hissələri ilə birləşir ki, bu da müəyyən dərəcədə simmetriklik yaradır. Optiki izomerləri təsvir etmək üçün Fişer proyeksiyasından istifadə etmək daha səmərəlidir: 2-xlorbutanın bir izomeri polyarizasiya işıq müstəvisini sağa, digəri sola fırladır. Bu cür qarışığa resamat deyilir. optiki izomerlər eyni fiziki və spektral xarakteristikaya (qaynama və ərimə temperaturu, şüasındırma əmsalı, bütün spektrlər) malik olub, ancaq polyarizasiya müstəvisinin fırlanması və müxtəlif formalı kristal quruluşu ilə fərqlənirlər. Məsələn, Lui Paster pinset və lupadan istifadə edərək onları bir-birindən ayırmağa nail olmuşdur.

Həndəsi izomerlik

Nüvənin iki karbonunda ən azı iki hidrogen atomu radikallarla və ya xarakterik qruplarla əvəz olunursa, bu zaman nüvənin bir müstəvi üzərində olması şərti ilə, hər iki əvəzləyicinin müstəvinin bir və ya müxtəlif tərəflərində yerləşməsindən asılı olaraq tsis və trans izomerlər əmələ gələcəkdir. Tsiklopropandikarbon turşularını buna misal göstərmək olar.

Trans-tsiklopropandikarbon turşusunda simmetriya müstəvisi olmadığı üçün iki optik fəal izomeri (sağ və sol izomerləri) də olur. Ümumiyyətlə, beşə qədər karbonu olan nüvələrdə karbon atomlarının bərabərtərəfli çoxbucaqlının təpələrində və bir müstəvi üzərində yerləşdiyi təsəvvür olunur.

İstinadlar

http://www.nkpi.az/?page=addread&id=2648 Илья Леенсон. Язык химии. Этимология химических названий. Москва: Издательство АСТ: CORPUS, 2016,464 c.

Mənbə

• M.Mövsümzadə "Üzvi kimya", II hissə, 1966.