Şah Mahmud Nişaburi

Nizaməddin Şah Mahmud Nişaburi (Nişapur – 1565, Məşhəd, Xorasan, fars. شاه‌محمود نیشابوری ‎) - Səfəvilər dönəmində yaşamış və nəstəliq yazısında ustalığı ilə bilinən xəttat. O, qızıl qələm sahibi mənasını verən “zərrin qələm” adı ilə məşhur idi. Şah İsmayıl bu sahədə Nişaburini başqalarından ayıraraq onun sənətinə xüsusi hörmət bəsləmişdir. Hicri 820, miladi 1514-cü ildə Şah İsmayıl Səfəvi ilə Sultan Səlim arasında baş verən döyüşün lehinə nəticələnməyəcəyini anladıqdan sonra Şah İsmayıl saraydakı sənətkarlardan ikisinin taleyi ilə maraqlanır. Onlardan biri xəttatlıq və miniatür sənətində zirvələrə çatmış Kəmaləddin Behzad digəri isə Şah Mahmud Nişaburidir. Bu iki sənətkarın Osmanlıların əlinə keçəcəyindən qorxan Şah İsmayıl onlara zirzəmidə gizlənməyi əmr etmişdir.

Şah Mahmud Nişaburi
Doğum yeri	Nişapur, İran
Vəfat tarixi	1565
Vəfat yeri	Məşhəd, Məşhəd şəhristanı, Xorasan, İran
Fəaliyyəti	xəttat
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

Şah Mahmud Nişaburinin doğum tarixi dəqiq bilinməsə də, onun 1479-1483-cü illər arasında Nişaburda doğulduğu güman edilir. Müstəkimzadə “Tuhfe-i Hattatin” adlı əsərində ondan belə bəhs edir:

“Naqqaş-i ezel k’an hat-ı müşkîn-raqam-ı üst.

 Ya Rəbb, çi raqamha-yi əcəb dər-qələm-i üst

Yəni “Onun müşk rəqəmli xəttatlığı sonsuzluq naqqaşına aiddir. Ya Rəbb, onun qələmində nə qəribə üslub var!”

Şah Mahmud Nişapurinin xəttatlıq nümunəsi.

İlk təliq təhsilini əmisi Əbdi Nişaburidən almışdır. Daha sonra Xəttatlar sultanı adlandırılan Sultan Əli Məşhədinin xəttatlıq dərslərinə qatılaraq yazısını təkmilləşdirmişdir. Nişaburi, Əli Hərəvi və Məhəmməd Xandan kimi ustadların yazılarını öyrənərək öz üslubunu ortaya qoymuşdur. Sənətkarlara öz dəstəyini verən Şah İsmayıl Şah Mahmudu himayəsinə götürərək ona şahnamə yazmağı tapşırır. Sünni olmasına baxmayaraq Şah İsmayıl onun sənətinə xüsusi hörmət bəsləmişdir. Hicri 820, miladi 1514-cü ildə Şah İsmayıl Səfəvi ilə Sultan Səlim arasında baş verən döyüşün lehinə nəticələnməyəcəyini anladıqdan sonra Şah İsmayıl saraydakı sənətkarlardan ikisinin taleyi ilə maraqlanır. Onlardan biri xəttatlıq və miniatür sənətində zirvələrə çatmış Kəmaləddin Behzad digəri isə Şah Mahmud Nişaburidir. Bu iki sənətkarın Osmanlıların əlinə keçəcəyindən qorxan Şah İsmayıl onlara zirzəmidə gizlənməyi əmr etmişdir.

Nişaburi daha sonra Şah Təhmasibin katibliyini icra etmiş, şahın Təbrizdə qurduğu kitabxanadakı usta sənətkarların sırasına qoşulmuşdur. Nəsriyyə mədrəsəsində Şah Təhmasib istəyi ilə ona ayrılan yerdə nəstəliq xətti ilə Nizami Gəncəvinin Xəmsə beşlisi üzərində çalışmışdır. Bundan başqa o, Kəmaləddin Behzad və Ağa Mirək tərəfindən işlənilən bir çox kitab, qitə və mürəqqə yazmışdır.

Bir müddət sonra Şah Təhmasibin əvvəlki qədər sənət fəaliyyətlərinə diqqət ayırmaması səbəbindən şahdan icazə istəyərək 1545-ci ildə Məşhəd şəhərinə köçür. Məşhəddəki Qədəmgah-ı İmam Rza mədrəsəsində məskunlaşan Şah Mahmud Nişaburi sənətini burada davam etdirir. Rəsmi vəzifə tutmayan Şah Mahmud heç vaxt evlənməmiş və ömrünün qalan hissəsini yazıb-yaratmaqla, tələbə yetişdirməklə keçirmişdir. Həmçinin şair olan Nişaburi qəsidə, misra, qəzəl və rübai janrlarında beş yüzə yaxın əsər yaratmışdır. Şah Mahmud Nişaburi 1564-cü ildə ömrünün son 20 ilini keçirdiyi Məşhəddə vəfat etmiş və müəllimi Sultan Əli Məşhədin yanında dəfn edilmişdir.

Əsərləri

Nəstəliq xətti ustası hesab olunan Şah Mahmud Nişaburi günümüzə qədər gəlib çatan çoxlu qiymətli əsərlər yaratmışdır. Bu əsərlər dünyanın müxtəlif aparıcı kitabxanalarında nümayiş etdirilir. Şah Mahmudun ən qiymətli əsərlərdən biri 1539-1543-cü illərdə I Şah Təhmasibin sifarişi ilə yazdığı Nizaminin “Xəmsə” əsəridir. Altı hissədən ibarət olan əsərin ölçüləri 36x25 sm-dir. Britaniya Muzeyi Kitabxanasında Or 2265 inventar nömrəsi ilə qeydə alınan bu əsər xəttatlığı və möhtəşəm işıqlandırması ilə şah əsər hesab olunur.

Şah Mahmud Nişapurinin xəttatlığı ilə Osmanlı Albomundan folio

Britaniya Muzeyi Kitabxanasında Hilalinin Şah Mahmudun incə nestalik xəttatlığı ilə yazdığı "Şah və Dərviş" adlı əsəri Nişaburinin sənətində çatdığı yüksək səviyyəni göstərir. Nizaminin Şah Mahmud tərəfindən 1545-ci ildə yazılan və həmin muzeydə yer alan “Heft Peykər” (Or. 16578) əsəri də qiymətli əsərlərdəndir.

Topqapı Sarayı Muzeyi Kitabxanasında qorunan Nişaburinin mushaf-ı şərifi (Hırka-i Səadət, No 25) incə nəstəliq xətti ilə yazılmış əlyazmaların müstəsna nümunəsidir. Ölçüsü 37×25,5 sm, 361 vərəq olan bu əsər Həsən əl-Bağdadinin rəhbərliyi altında müzəhhiblər tərəfindən təhziblənmiş və Şah Məhəmməd Bahadır Xan tərəfindən Osmanlı Sultanı III Murada hədiyyə edilmişdi. Xəttatlıq, təhzib, cildləmə kimi kitab sənətlərinə nümunə olan bu əlyazmanın Osmanlı sənətinə də təsir etdiyini və formalaşdığını söyləmək mümkündür. Təliq xəttinin vətəni sayılan Səfəvilərdən Osmanlı mədəniyyətinə keçməsində Şah Mahmud, tələbələri və ardıcıllarının mühüm payı olmuşdur. Əsər əvvəldən sona qədər eyni zərifliklə yazılmışdır. Zəhriyə səhifəsi, surə başları, ayə fasilələri və cüzlər ilə bu əlyazma İslam sənətinin mühüm nümunəsi hesab olunur. Əlyazmanın sonunda “Bu Qurani-Kərim, hicri 945-ci ilin Məhərrəm ayının on dördüncü çərşənbə günü Allahın rəhmətinə möhtac olan zəif bir bəndə Şah Mahmud ən-Nişaburi tərəfindən yazılmışdır.” kimi bir ifadə var.

Şah Mahmud bu əsəri imzalayarkən “zərrin qələm” (qızıl qələm) imzasını işlətmişdir.

Şah Mahmud Nişaburinin digər muzey və kitabxanalarda nümayiş olunan əsərləri bunlardır :

1. “Smithsonian İnstitutu Vaşinqton Azad Qalereyası”nda yerləşən Arifinin “Güyu Çevqan” əsəri
2. Vyanna Milli Kitabxanasında yerləşən Abdurrahman Caminin “Silsilətü’z-Zəhəb” adlı məsnəvisi və bəzi mürəqqələr
3. Topqapı Muzeyi Saray Kitabxanasında H.681 inventar nömrəsi ilə saxlanılan 12x20 sm ölçülü “Qırx Hədis” toplusu və h.2248 nömrəli 25x35 sm ölçülü “Qırx Hədis” toplusu.
4. İstanbuldakı Bağdad Köşkü Kitabxanasında 407 və 409, Köprülü Kitabxanasında isə 375 nömrəli inventarlarda Şah Mahmud Nişaburiyə aid çoxlu əlyazmalar var.

Şah Mahmudun işlətdiyi imzalar belədir: Meşkuhü əl-abd Şah Mahmud əl-Nişaburi, Meşkuhü əlabd əl-fakir Şah Mahmud, Kətəbəhu əl-abd əl hakir Şah Mahmud, Şah Mahmud, Əl-abd Şah Mahmud, Əl-abd əl-fakir Şah Mahmud, Meşkuhü əhkar əl-ibad (yazdı qulların ən kiçiyi) Şah Mahmud, Məşkuhü əl-abd əl-müznib Şah Mahmud Qaffer zunubihi (günahları bağışlansın), Meşkuhü əl-abd əl-muznib Şah Mahmud əl-Nişaburi, Meşkuhü əl-abd Şah Mahmud Qaffer zunubihi.

Mənbə

• İsa Selman. Hattat ve Tezhibci Nişaburlu Şah Mahmud. 12. Ankara: Mars Matbaası. Vakıflar dergisi. 1978.
• Fatih Özkafa. Hattat ve Tezhibci Nişaburlu Şah Mahmud. 22. Dergipark. 2022. 38–63.
• Nihal Aracı. ŞAH MAHMUD MURAKKAI’NIN TEZHİP SANATI VE KIT’A TASARIMI YÖNÜYLE DEĞERLENDİRİLMESİ. İstanbul. T. C. FATİH SULTAN MEHMET VAKIF ÜNİVERSİTESİ LİSANSÜSTÜ EĞİTİM ENSTİTÜSÜ GELENEKSEL TÜRK SANATLARI ANASANAT DALI. 2019.
• Süleyman Sâdeddin Müstakimzâde (tərcümə Mustafa Koç). Tuhfe-i Hattâtîn. İstanbul: Klasik yayımları. 2014.