Şahzadə Fahrelnisə Zeyd (türk. Prenses Fahrelnisa Zeyd) və ya əsl adıyla Fahrünnisə Şakir Qabaağaclı (türk. Fahrünnisâ Şâkir Kabaağaçlı; 6 dekabr 1901[1][2][…], Böyükada, İstanbul, Osmanlı imperiyası – 5 sentyabr 1991[3][4], Amman, İordaniya[5]) — türk rəssam.
| Şahzadə Fahrelnisə Zeyid | |
|---|---|
| ərəb. الأميرة فخر النساء زيد | |
 Şahzadə Fahrelnisə xanım, qucağında oğlu Şahzadə Raad Zeyd, ikinci həyat yoldaşı Zeyd ibn Hüseyn və ilk evliliyindən doğulan qızı Şirin Devrim | |
| Doğum tarixi | 6 dekabr 1901[1][2][…] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 5 sentyabr 1991[3][4] (89 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Həyat yoldaşları |
|
| Uşaqları | |
| Atası | Mehmed Şakir Paşa |
| Anası | İsmət xanım |
| Fəaliyyəti | rəssam, stained-glass artist[d], mosaicist[d], litoqraf, rəssam-qravürçü[d], kollaj hazırlayan[d] |
| Təhsili |
|
| Janrlar | portret[6], abstraksionizm[6] |
| Stillər | ekspressionizm[7] |
| Mükafatları |
  |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
redaktəUşaqlıq illəri və təhsili
redaktə
6 dekabr 1901-ci ildə ildə ailəsinin Böyükadadakı köşkündə dünyaya gəldi. Atası Osmanlı diplomatı Şakir Paşa, anası isə yerli ailələrdən birinə mənsub İsmət xanımdır. Eyni zamanda məşhur Osmanlı sədrəzəmi Əhməd Cavad Paşa onun əmisi[8], Halikarnas Balıqçısı adıyla tanınan məşhur şair Cavad Şakir Qabaağaclı qardaşı və qravür ustası Aliyə Berqer isə bacısıdır.
Uşaqlıq illəri doğulduğu Böyükadada keçən Fahrünnisə ilk təhsilinə erkən yaşlarda başladı və hələ 3 yaşında ikən yazı yazmağı öyrəndi.[9] İbtidai təhsilini Böyükadada atası tərəfindən yaradılan məktəbdə tamamlamasının ardından bacısı Aliyə ilə birlikdə İstanbuldakı Notr-Dam-de-Sion Fransız liseyinə göndərildi. Rəsmə marağı da məhz uşaq yaşlarında başladı və 14 yaşında nənəsinin portretini çəkərək ilk əsərini yaratdı. Ancaq Birinci Dünya müharibəsi səbəbilə təhsil aldığı liseyin bağlanması ucbatından təhsili yarımçıq qaldı və ertəsi il yenə İstanbulda yerləşən Madam Braggiott tərəfindən açılmış özəl fransız kollecinə göndərildi. 1918-ci ildə həmin kollecdən məzun olan Fahrünnisənin təhsil həyatı olduqca keşməkeşli oldu.[8] Bir yandan davam edən müharibənin ağır şərtləri, digər yandan isə atasının ölümü və qardaşının həbs olunmasıyla ailəsinin üzləşdiyi maddi sıxıntılar onun təhsil həyatına olduqca mənfi təsir etdi.
İlk evliliyi və rəsm təhsili
redaktə1919-cu ildə sonralar Memar Sinan İncəsənət Universitetinə çevriləcək olan Sənaye-i Nəfisə adlı incəsənət akademiyasına daxil oldu və akademiyanın ilk qız tələbələri arasında yer aldı. Ancaq burdakı təhsili yarım qaldı. Belə ki, 1920-ci ildə tanış olduğu yazıçı İzzət Melih Devrimlə ailə həyatı qurdu. 14 il davam edən bu ilk evliliyindən üç övladı dünyaya gələn Fahrünnisə xanım ilk övladı Faruku hələ 2-3 yaşlarında ikən itirdi.[10] Övladının ölümündən sonra yenidən rəsm sənətinə qayıdan Fahrünnisə xanım yaşadığı evin bir otağını emalatxanaya çevirdi. 1928-ci ildə həyat yoldaşıyla çıxdığı Avropa səyahəti isə onun həyatında mühüm dönüş nöqtəsi oldu. Səyahət əsnasında Parisdəki Ranson Rəssamlıq Akademiyasına yazıldı və məşhur rəssam Rocer Bissiyeridən dərslər aldı.
İstanbula döndükdən sonra Sənaye-i Nəfisədəki təhsilini davam etdirən Fahrünnisə xanım bu illər ərzində eyni zamanda məktəbin müdiri olan rəssam Namık İsmayıldan dərslər aldı.
İkinci evliliyi və Berlin günləri
redaktə1933-cü ildə həyat yoldaşı İzzət Melih Devrimdən ayrılan Fahrünnisə xanım ertəsi ilin iyulunda İraq kralı I Faysalın qardaşı və eyni zamanda İraqın Türkiyədəki səfiri Şahzadə Əmir Zeyd ibn Hüseynlə ailə həyatı qurdu.[10] 1935-ci ildə həyat yoldaşının Berlin səfiri təyin olunması səbəbilə Almaniyaya köçən Fahrünnisə xanım burada qaldığı 3 il boyunca alman zadəgan cəmiyyətinin ən sevimli üzvünə çevrildi. 1936-cı ildə ilk evliliyindən doğulan oğlu Nejatı da yanına aldıran Fahrünnisə xanım onun rəsm təhsilini burada davam etdirdi. Tez-tez ziyafətlər tərtibləyən və gələn qonaqlarına rəsm əsərləri hədiyyə edən Fahrünnisə xanımın ünü dövrün alman diktatoru Adolf Hitlerin də qulağına çatmış, hətta gələn xüsusi xahişlə cütlük Hitlerin 1938-ci ilin aprelində keçirilən ad günü şənliyinə qatılmışdır. Şənlik əsnasında diktatorla şəxsən dialoqa girən Fahrünnisə xanım sonrakı xatirələrində onun olduqca soyuq biri olduğunu qeyd etdi.
Bağdad günləri və xəstəliyi
redaktəHitlerlə görüşün ardından Almaniyada artan siyasi gərginlik səbəbilə ölkəni tərk edən cütlük İraqa dönmədən öncə qısa müddətliyinə İstanbulda qaldı. Bu müddət ərzində anası İsmət xanımın ölümü onu olduqca sarsıtdı. Anasının dəfnindən 2 həftə sonra oğlu Raad və ilk evliliyindən doğulan qızı Şirini yanına alaraq İraqa yollanan Fahrünnisə xanım burada ərəb mədəniyyətiylə tanış oldu. Həyat yoldaşının istəyilə qara çarşafa bürünən Fahrünnisə xanım və övladlarını Bağdadda kral ailəsinin üzvləri qarşıladı.
Bağdadda qaldığı günlərdə ən yaxın sirdaşı isə ərinin qardaşı oğlu olan kral I Qazinin xanımı kraliça Aliyə oldu. Kraliçanın xərçəng xəstəliyi səbəbilə 1950-ci ildə vəfat etməsindən hiss etdiyi kədər isə onun 1951-ci ildə ərsəyə gətirdiyi və dünyaca məşhurlaşan Cəhənnəmim adlı portretini çəkməsinə səbəb oldu. Burada keçirdiyi aylar ərzində bədəvi qadınlarından olduqca təsirlənən Fahrünnisə xanım əsərlərində daha çox onlara, eləcə də Babil, Neynəvə və xüsusilə Kərbəla şəhərlərində ratslaşdığı tarixi ünsürlərə ünsürlərə yer verdi. Ancaq Bağdad günləri onun üçün olduqca sarsıdıcı keçməkdə idi. Depressiv hal alan səhhəti daha da ağırlaşdı və ağciyər iltihabı, nəfəs darlığı və sinə ağrıları kimi simptomlar yaşamağa başladı. Gündüz saatlarını yatağında keçirən Fahrünnisə xanım gecələri isə yataq otağında qalaraq rəsmlə məşğul oldu. Həyat yoldaşının istəyilə, bir neçə dəfə psixiatr müayinəsindən keçən Fahrünnisə xanım həkim tövsiyəsilə bir müddət Parisdə yaşadı. Ardından 1939-cu ilin iyulunda İstanbula gəldi. Həyat yoldaşı Əmir Zeyd də övladlarını alaraq İstanbula gəldi və cütlük bir ilə yaxın burada yaşadı.
1940-cı ilin payızında ailəsiylə birlikdə Budapeştə köçən Fahrünnisə xanım burada yeni bir rəsm emalatxanası açaraq rəsm çalışmalarına yönəldi. Ancaq sarsıdıcı psixiatrik tutmalar onu burada da izlədi və Budapeştdəki Siesta sanatoriyasında bir müddət yatılı müalicə aldı. Sanatoriyada ikən həddindən artıq dərman qəbul edərək intihar etsə də, həkimlərin müdaxiləsiylə xilas edildi. Heç bir fiziki xəstəliyinin olmasa da, psixoloji olaraq özünü xəstə hiss edən Fahrünnisə xanım 1941-ci ildə yenidən İstanbula qayıtdı. Burada Böyükdərədə bir köşkə köçən Fahrünnisə xanım köşkün böyük hissəsini emalatxanaya çevirdi və İstanbuldakı rəssamlarla tanış oldu. İlk şəxsi sərgisi 14 aprel 1945-ci ildə Nişantaşındakı köşkdə baş tutdu və sərgidə 170 rəsm əsəri nümayiş etdirildi.[11][12]
İkinci Dünya müharibəsinin ardından həyat yoldaşı Əmir Zeyd İraqın İngiltərədəki səfiri təyin edildi və bu səbəblə Fahrünnisə xanım övladlarıyla birlikdə 1946-cı ilin martında Londona köçdü. 1964-cü ilədək Türkiyəyə qayıtmadı və bu müddət ərzində dünya sənətçisi olaraq tanındı. 1948-ci ildə Londonda açdığı ilk şəxsi sərgisi kraliça II Elizabet tərəfindən ziyarət edildi. Növbəti beynəlxalq sərgiləri 1950-ci ildə Nyu-York Hüqo Sənət Qalereyasında, 1952-ci ildə Parisdə[13], 1954-cü ildə Londonda açıldı.
1958-ci ildə İraqda baş verən çevriliş nəticəsində kral II Faysal ailəsiylə birlikdə qətlə yetirildi. Artıq vəzifəsindən azad olunan və ailə üzvlərini faciəli şəkildə itirən həyat yoldaşı Əmir Zeydlə İtaliyaya köçdü və bundan sonra daha sadə həyat yaşamağa başladı. Artıq həyatında ilk dəfə evdə yemək bişirməyə başlayan Fahrünnisə xanım rəsm çalışmalarına davam etdi. İraqdakı hərbi çevrilişdən sonra 1961-ci ildə 18 yağlı boya rəsmlə ilk şəxsi sərgisini açdı.
Amman günləri və son illəri
redaktə1970-ci ildə həyat yoldaşının vəfatından sonra daha çox portret çəkməyə başlayan Fahrünnisə xanım həmin il oğlunun vəzifədə olduğu İordaniyaya köçdü və ölümünədək burada yaşadı. İordaniyada yaşadığı illər boyunca xarici ölkələrdə sərgi açmağa davam edən Fahrünnisə xanım 1972-ci ildə Parisdə yeni bir sərgi açdı. 1982-ci ildə Fahrelnisə Zeyd Kral İncəsənət İnstitutu adı altında öz evində bir məktəb təsis etdi və təmənnasız şəkildə tələbələr yetişdirdi.
1981 və 1983-cü illərdə Ammanda baş tutan sərgiləri kral Hüseyn tərəfindən açıldı. Rəsm sənətinə verdiyi töhfələr səbəbilə İordaniya Ulduzu nişanı ilə təltif olundu. 1985-ci ildə fransız hökuməti tərəfindən "İncəsənət və ədəbiyyat" ordeni təqdim olundu.
5 sentyabr 1991-ci ildə Ammanda vəfat edən Fahrünnisə xanımın cənazəsi üçün xüsusi dövlət mərasimi keçirildi. Məzarı isə Ammandakı kral məzarlığında, həyat yoldaşı Əmir Zeydin məzarı yanına dəfn olundu. Ölümündən illər sonra əsərləri toplanaraq yeni bir sərgi hazırlandı. Bu əsərlər 13 iyun 2017-ci ildə Londonda, 19 oktyabr 2017-ci ildə Berlində, 27 aprel 2018-ci ildə Beyrutda, 18 sentyabr 2018-ci ildə İstanbulda sərgiləndi.
Övladları
redaktə- Faruk Devrim (1921-1924)
- Nejat Melih Devrim (1923-1995)
- Şirin Devrim (1926-2011)
- Raad ibn Zeyd (1936)
Mənbə
redaktəİstinadlar
redaktə- ↑ 1 2 Fahrelnissa Zeid (ing.). 2008.
- ↑ 1 2 Fahrelnissa Zeid (ing.).
- ↑ 1 2 Vernoit S. J. Fahrelnissa Zeid // Zeid, Fahrelnissa (ing.). // Grove Art Online / J. Turner [Oxford, England], Houndmills, Basingstoke, England, New York: OUP, 2017. doi:10.1093/GAO/9781884446054.ARTICLE.T093324
- ↑ 1 2 Delarge J. princesse FAHR EL NISA-ZEID // Le Delarge (fr.). Paris: Gründ, Jean-Pierre Delarge, 2001. ISBN 978-2-7000-3055-6
- ↑ 1 2 https://doi.org/10.1093/gao/9781884446054.article.T093324.
- ↑ 1 2 https://www.tate.org.uk/whats-on/tate-modern/exhibition/fahrelnissa-zeid.
- ↑ Aware (fr.). 2014.
- ↑ 1 2 HANIEH, Adila Laîdi, Fahrelnissa Zeid İç Dünyaların Ressamı, Çev. Esin Bektaş, Çiçek Öztek, Rest Yayınları, İstanbul 2018
- ↑ KOÇ, Emel, Alyoşa, Can Yayınları, İstanbul 2004
- ↑ 1 2 GİRAY, Kıymet, Resmin Prensesi Fahr El Nisa Zeid, Artam Dergisi, S.43,s.62-69, 2017
- ↑ İstanbul Modern, Katalog 2006, s.77
- ↑ İstanbul Modern, Katalog 2006, s.78
- ↑ İstanbul Modern,Katalog 2006, s.87
Ədəbiyyat
redaktə- Şakir Paşa Ailesinin Sanatçı Üyelerinin Türk Sanatına Katkıları, Şirin Zerey Koç. Yüksek Lisans Tezi. TC Çankırı Karatekin Üniversitesi. Çankırı 2019
- Sadrıazam Ahmed Cevad Paşa, Mehmet Ercan. Doktora Tezi. TC Marmar Üniversitesi. İstanbul 1998