Şoqun

Şoqun vә ya Syoqun (yap. 将軍) — orta əsrlərdə və yeni dövrdə Yaponiyada, imperator ailəsinin himayəçisi. Faktiki olaraq isә imperatorun yerinә dövlәti idarә edәn şәxs. Syoqunlar Yaponiyanı 1192-ci ildən 1868-ci ildə başlayan Meyci islahatı dövrünə qədər idarə ediblər. Şoqun hökuməti bakufu 幕府(çadır düşərgəsi) adlanırdı. Dünya tarixçiliyindә isә Syoqun hökumәtinә Syoqunluq deyilir. Şoqun sözü yapon dilində (将军)qeneral, ordu başı deməkdir. "Csən"("se") yaponca "əldə saxlamaq", "idarə etmək", "csün"("qun") isə "ordu", "qoşun" deməkdir. Beləliklə "şoqun" sərkərdə, ordubaşı mənasındadır. Yapon tarixi ensiklopediyasına ("Kokusi daycsiten") görə, "şoqun" "imperatorun əmri ilə qiyamı yatıran və ya barbarlara qarşı vuruşan qoşunun sərkərdəsinə deyilir.

Minamotono Yoritomo, ilk şoqun

Ancaq sonraki dövrlərdə "şoqun" sadəcə sərkərdə titulu deyil, ama daha geniş seyyi-tayşoqun(征夷大将軍)sözünün qısaldılmasıdır. Tayşoqun("başkomandan") sözü ilkin olaraq, hərəsi şoqun tərəfindən idarə edilən üç orduya başçılıq edən sərkərdəyə deyilirdi, lakin sonralar bu söz hər hansı müstəqil hərəkət edən qoşunun başçısına aid edilməyə başladı. O ki qaldı seyy sözünün təyinatına, bu söz "vurmaq","cəzalandırmaq" və(夷)heroqlifi isə (oxla və yayla yaraqlanmış) "barbar","vəhşi" anlamındadır. Bununla əsasən Şimal-Şərqdə yaşayan barbar tayfalar edzo( ya da emisi ya ebisu) nəzərdə tutulurdu. Bu tayfalara qarşı yürüşlər imperator Keyko(71-130 illərdə)başladı. 8 əsrdə rəsmi seyyi-tayşoqun adı yarandı; o şimal-şərq tayfalarına qarşı yürüş edən sərkərdənin rəsmi vəzifəsi idi. İlk dəfə bu ad 794 ildə Otomo no Otomaroya verilmişdi. 10 əsrin əvvəlində edzo xeyli zəifləmişdilər və dövlətə artıq təhlükə törətmirdilər, onlara qarşı yürüşlərin ardı kəsildi, və seyy-tayşoqun vəzifəsinə ehtiyac qalmadı.

Şoqunluğun yaranması

Şoqunlük kimi tanınan hərbi quruluşun Yaponiyada təsis edilməsi Minamoto soyadı ilə sıx bağlıdır. Bu elə bir özünəməxsus dövlət quruluşu idi ki, feodal klanların ən qüdrətlisi eyni zamanda şoqun adı ilə ölkənin vahid hərbi rəhbəri kimi çıxış edirdi. İlk olaraq bu hərbi rütbəni yapon imperatorlar tərəfindən, barbarları(Yapon adalarının köklü əhalisi aynlar nəzərdə tutulurdu) yatızdırmaq üçün göndərilən sərkərdələrə verilirdi. Sərkərdələri müvəqqəti olaraq - nə qədər ki cəza tədbirlərinə başçılıq edirdilər - bu rütbəni daşıyırdılar. Rəsmi olaraq onlar barbarları tabe edən böyük sərkərdə(seyi taysöqun) adlanırdılar.

Şoqunların gerçək siyasi qüvvəyə çevrilməsi

Sonralar şoqun adı daha geniş anlam daşımağa başladı və, əlində gerçək hərbi və siyasi qüvvəni cəmləşdirən və faktiki olaraq yapon dövlətinin başçısı olan hərbi başçıya aid edildi.

Formal olaraq şoqun imperatorun adından idarə edirdi. Şoqun imperatordan sonra formal ikinci rütbə idi. İndi o artıq nəinki daimi, həm də irsi olurdu. Ancaq hakim feodal klana bərkidilirdi. Yapon imperatorları getdikcə işlərdən uzaqlaşırdılar və şoqunların əlində oyuncağa çevrilirdilər.

Şoqunlar özlərində hərbi-feodal diktaturanı təcəssüm etdirirdilər, Yaponiyanı həm bilavasitə, qanunlarla və fərmanlarla həm də "bakufu" adlandırılan hökumət tərəfindən idarə edirdilər. Şoqunlərin hakimiyətinə, onların özü tərəfindən idarə edilən yaxşı hazırlanmış ordu, və ona sadiq feodalların hərbi dəstələri dayaq idi.

Yapon şoqunluğu tarixində üç böyük hərbi-feodal diktaturaların mərhələsini qeyd etmək olar. Bu tarixi mərhələləri N.İ.Konrad həmçin "hərbi imperiyalar" adlandırırdı.. Konrad, yapon şoqun sisteminin tədrici inkişafını qeyd edərək onları təsnifatlandırırdı:

"...Minamotonun hərbi diktaturasından (XII-cü əsrin sonu və XIII-cü əsrin əvvəli) Xodzö nəslinin demokratik tiraniyasını(XIII və XIV-cü əsrin əvvəli) keçərək və Aşikaqa evinin zümrə imperiyasını(XIV-ci əsrin yarısından nominal olaraq XVI-cı əsrin sonunadək, faktiki olaraq isə XV-ci əsrin sonundadək) adlayaraq, dövlət anarxiyası mərhələsindən(XVI, düz sonuncu rübünə qədər) və Nobunaqa və Xidəyösinin demokratik mütləqiyyət erasına qədər(XVI-cı əsrin sonu), Tokuqava evinin feodal imperiyasına qədər(XVII-dan XIX-cü əsrin ortasınacan).

Minamoto şoqunluğu

Birinci mərhələr, dayağı ölkənin şərqi olan, Minamoto feodal evinin hakimiyət ilə bağlı idi. Hakimiyətə gəlməzdən əvvəl Minamoto tayfası özünün əsas rəqibi olan, mülkləri Yaponiyanın qərbində yerləşən -Tayra feodal evi ilə uzun və ağır mübarizə apardı. Minamotonun 1185-ci ildə Dannoura(köhnə adı Simonoseki) dəniz döyüşündə inamlı qələbəsi, mübahisəni hakimiyət bütövlükdə əlinə keçən Minamoto tayfasının xeyrinə həll etdi. 1192-ci ildə bu sülalənin başçısı -44 yaşlı Minamoto Yeritomo, imperatorun ali xeyir duasını və ", barbarları tabe edən böyük sərkərdə" adını alaraq, tezliklə imperatoru gerçək hakimiyətdən məhrum etdi və bütün ölkənin hərbi başçısı kimi möhkəmləndi. O vaxtdan yapon tarixində sayları 39 olan şoqunlar, imperatorun nominal hakimiyətini saxlayaraq, bütün hakimiyəti əllərində cəmləşdirdilər.

Öz qərargahı və hərbi düşərgəsi kimi şoqun Yeritomo, ölkənin şərqində, müasir Tokio yaxınlığında yerləşən Kamakura şəhərini seçdi. Yeni paytaxtın adı ilə yapon tarixinin az qala əsr yarımlıq(XII-ci əsrin sonundan XIV-ci əsrin otuzuncu illərinin ortalarına qədər) bu dövrünü Kamakura mərhələsi adlandırırlar.

Aşikaqa şoqunluğu

Yapon şoqunlüyünün ikinci böyük mərhələsi Aşikaqa şoqunluğu kimi tanınır. O iki yüz ildən çox davam edib. Sülalənin əsasını qoyan Aşikaqa Takauci şoqunün qərargahını Kamakuradan, yenidən Yaponiyanın paytaxtı olan Kiotoya keçirdi. Şoqun sarayı Kiotonun rayonlarından biri Muromatidə yerləşirdi. Bu mərhələnin adı da burdan yaranıb- "Muromati mərhələsi"

Tokuqava şoqunluğu

Üçüncü böyük " hərbi imperiya" vaxt baxımından ən davamlısı, və sonuncu şoqunu devirmiş 1868-ci il Meyci islahatına qədər təxminən iki yüz əlli il davam etmişdi. Başqa feodal sülalələrdən çox hakimiyətdə qalan Tokuqava feodal evi, Aşikaqa klanının verdiyi qədər 15 şoqun verdi.

Şoqun anlayışı yeni keyfiyətdəBir müddət bu ad san ki yararsız oldu və unuduldu, ancaq müəyyən müddətdən sonra o yenə ortaya çıxdı, lakin bu dəfə tamamilə başqa mənada.

Tarixən yapon tayfa-feodal cəmiyətində ali iqtidar bir (imperator)nəslinə aid idi, ama faktiki hakimiyəti əldə saxlamaq üçün o hər hansı başqa böyük tayfa ilə birləşməyə məcbur idi. Beləliklə imperatorun yanında həmişə bir başqa tayfa da olmalı idi. 456 ilə qədər bu Kazuraqi tayfası idi, 498 ilə qədər Xəquri, 539 ilə qədər -Otomo, sonra Mononobə, əsrin ikinci yarısında isə -Soqa tayfası. 645 ildə hakimiyətə sintoist Fudzivara tayfası yiyələndi. 12 əsrdə imperator (və Fudzivara) hakimiyəti Yaponiyada xeyli zəiflədi və faktiki olaraq ölkə üzərində hakimyət bir birini növbə ilə əvəzləyən tayfaların əlinə keçdi. Bu əsrin sonunda hakimiyət uğrunda iki tayfa bəhsə girdi: Tayra və Minamoto. 1156 ildən 1184 ilə qədər ölkəni faktiki olaraq Tayra tayfası idarə edirdi. Xüsusi ilə ölkə nazirlərinin bir çoxusu məhz bu tayfadan idi.

1184 ildən üstünlük Minamoto tayfasının tərəfinə keçdi ki, nümayəndələrindən biri Minamoto -no Yesinaka böyük ordu başında Kiotoya, o vaxtki Yaponiya paytaxtına daxil oldu. Tayra tayfası öz tərəfdarları ilə cənuba doğru qaçdı. Ölkə üzərində hakimiyət bütünlüklə Minamoto tayfasının və şəxsən, ixtiyarında böyük güclü ordusu olan Minamotonun əlinə keçdi. De fakto Yesinaka tamamilə qoşunun yiyəsi idi, ama de-yure onun hakimiyəti imperator tərəfindən sanksiya almamışdı özü isə uzurpator sayılırdı.

Buna görə 1184 ildə o imperatir tərəfindən ona şoqun vəzifəsi verilməsinə nail oldu. O vaxt bu vəzifə artıq dzenoya qarşı yürüşə başçılıq edən sərkərdə anlamını vermirdi, edzoların bir çoxu Yesinakanın ordusunda qullu edirdi. Məsələ fərqli idi. Edzoya qarşı yürüşlər ölkənin qaynaqlarının böyük hissəsinin bir əldə cəmləşməsini tələb edirdi. Bu hərbi qüvvənin idarəçisi seyyi-tayşoqun idi. Yesinaka seyyi-tayşoqun olandan sonra bütün hakimiyəti öz əlində cəmləşdirdi və beləliklə o ölkədə özünə rəqib ola biləcək istənilən qüvvədən sığortalanmış oldu.

Buna baxmayaraq onun yaxın qohumu Minamoto –no Yeritomo özünə sadiq ordu toplamağı bacardı və Yesinakanı məğlun etdi. Bundan sonra o Tyara tayfasının qalıqlarını məhv etdi və əhalisi artıq dincləşdirilmiş edzo olan Muçi və Dəva vilayətlərinə yürüş etdi. Beləliklə Yeritomo faktiki olaraq ölkənin mütləq hakiminə çevrildi. Uzurpator kimi görünməmək üçün ona imperatorun sanksiyası gərək idi, buna görə Yeritomo imperatordan onun rəsmi şoqun təyin olunmasını tələb etdi və 1192 ildə bu vəzifəyə rəsmi təyin olundu. Bu vaxtdan seyyi-tayşoqun (ya da sadəcə şoqun) müvəqqəti vəzifədən daimi həm də irsi keçən hərbi hakim tituluna çevrildi.

Şoqunlüyün 1192 ildə əsası qoyulandan onun 1867 ildə süqutuna qədər(yəni demək olar ki yeddi əsr ərzində) seyyi-tayşoqun titulu irsi-nəsli idi. Titulun ciddi irsən ötürülmə qaydası yox idi – adətən şoqun hakimiyəti öz oğullarından birinə, ya da qohum nəslin oğulluğa götürdüyü nümayəndəsinə ötürürdü. Şoqun titulunu “atabəy” titulu ya da “lələ” vəzifəsi ilə müqayisə etmək olar. Ancaq sonuncu halda bu irsən ötürülmürdü.

• Kamakura şoqunlüyü – Kamakura bakufu (1192—1333)
• Minamoto tayfası : 1192—1210 (3 şoqun)
• Fudzivara tayfası : 1226—1252 (2 şoqun)
• İmperator şahzadələri (sinno): 1252—1333 (4 şoqun)
• Kioto şoqunlüyü — Muromati bakufu (1338—1573)
• Aşikaqa tayfası: 1338—1573 (16 şoqun)
• Ədos şoqunlüyü — Ədo bakufu (1603—1867)
• Tokuqava tayfası: 1603—1867 (15 şoqun)

1573 ildən 1603 ilə qədər şoqun faktiki olmadı, ölkəni isə Oda Nobunaqa və Toyötomi Xidəyösa idarə etdilər. Hakimiyət tamamilə onların əlində idi, ama onlar rəsmi olaraq seyyi-tayşoqun titulunu almadılar. İstisna ancaq Akəti Miçuxidə idi, rəsmi olaraq imperator tərəfindən seyyi-tayşoqun kimi tanınmasına baxmayaraq 13 gündən sonra Xidəyösi tərəfindən devrildi. Məsələ burasındadır ki, geniş yayılmış nəzərə görə şoqun ancaq Minamoto tayfasından olmalıdır, əfsanəyə görə isə Akəti tayfasının da kökləri Minamoto tayfasına gedir.

Ədəbiyyat

• -А.А Искендеров. Тоётоми Хидэёси. Москва 1984