Məhəmməd İdrisi
Əbu Məhəmməd ibn Məhəmməd ibn Abdullah Əl-Idrisi (1100 – 1165) — Coğrafiyaçı, səyyah
Həyatı
redaktəXII əsrin coğrafiya və xəritə ustadlarından Əbu Abdullah Məhəmməd b. Məhəmməd Şərif əl-İdrisi, 1100-cü ildə Əndəlusun Səbtə şəhərində doğulmuş, 1166-cı ildə Siciliyanın paytaxtı Palermoda vəfat etmişdir. İlk təhsilini Əndəlusun Qurtuba şəhərində alan, ancaq bunu kafi görməyib elmdə özünü daha da inkişaf etdirmək istəyən İdrisi, Anadolu, Şimal Afrika və İspaniyaya, buralardan da Fransa və İngiltərəyə qədər getmiş,elmi işləriylə Norman Kralı 2. Rogerin* diqqətini çəkmişdir. Təbiət elmlərə və fəlsəfəyə simpatiyasıyla tanınan 2. Roger, İdrisini Şimali Afrikadan Palermoya dəvət etmiş və onu bir dünya xəritəsi yaratmaqla vəzifələndirmişdir. Bu işlərdə, İdrisinin ehtiyac duyduğu gümüşü də, kral təmin etmişdir. İdrisi, Siciliyada 1138-ci ildən 1161-ci ilə (2. Rogerin ölümü sonrasına) qədər davam edən uzun iqamətində, üç əhəmiyyətli əsər hazırlamış; İslam və Avropa mədəniyyətlərinin qarşılaşdığı bir yer olan Palermoda, Müsəlmanlar ilə Normanlar arasındakı dialoqun ən canlı nümunələrindən biri olmağı bacarmışdır. Haqqında danışılan əsərlər bunlardır: 1- Nüzhetü’l-Müştaq fi İhtiraqı’l-Afaq: Piri Rəisdən (1470-1554) təxminən 350 il əvvəl yaşayan İdrisinin ən əhəmiyyətli əsəridir. İdrisinin on beş ilini verdiyi bu əsər, bir coğrafiya kitabı və xəritələr kataloqu olaraq da (Kitabı Rucar) tanınmışdır. Əsər, ilk olaraq 1592-ci ildə Romada basılmış; 1619-cu ildə Latıncaya çevrilmiş, beləliklə sonralar təkrar nəşr edilmişdir. Əsər, bu son nəşr əsas alınaraq, iki cild halında 1992də Frankfurtda yenidən basılmışdır. Ayrıca əsər 1951də İraq Elmlər İnstitutu tərəfindən böyüdülərək yenidən çəkilmişdir. Əsərin yazma nüsxələrinin ikisi Parisdə, ikisi İstanbulda, digərləri də Peterburq və Qahirədə var.
İdrisi, əsəri hazırlayarkən İbn Havqal, İbn Xurdazbih, Ceyhani və Bətləmus kimi alimlərin əsərlərindən faydalanmış; gəmi kapitanları ilə səyyahlardan məlumatlar yığmış, uzaq diyarlara qrup gəzintiləri təşkil etmiş, yığdığı məlumatları bir-birləriylə birləşdirərək nəticəyə getməyə çalışmışdır. Gümüş lövhə üzərinə edilmiş olan və 1154də tamamlanan bu yumru dünya xəritəsi, əsas etibarilə Məmun coğrafiyaçılarının yumru dünya xəritələrinə söykənməkdədir. Aralıq dənizinin olduqca təshih edilmiş olması; Avropa topoğrafyasının daha yaxşı çəkilmiş olması; Asiyanın bir çox hissəsi üçün yeni bir topoğrafya təqdim etməsi; Asiyanın şimal şərqinin əhəmiyyətli ölçüdə kiçildilmiş, yumrulaşdırılmış və bir semer şəklini almış olması; yalnız konfigurasiyayla məhdud qalmaması; hidro-coğrafik məlumatın genişlədilmiş və orografik (dağlarla əlaqədar) xüsusiyyətlərin fərqli bir təmsillə verilmiş olması; Məmun xəritəsində olmayan bir silsilə çay və iç dənizin əsərdə yer alması , xəritənin özündən əvvəlkilərdən fərqlilik ifadə edən bəzi xüsusiyyətləridir.
On ikinci əsr İslam dünyasında edilmiş olan bu iş, Avropadakı xəritəçilik işlərinə də təsir etmişdir. Əsər, bəzi təfərrüatları ehtiva etməsi səbəbindən dövründə çox əhəmiyyətli işlərindən biri olaraq qəbul edilmiş; təxminən dörd əsr boyunca, həm Şərq həm də Qərbdə istifadə edilmişdir. Dünyanın kürə şəklində olduğunu düşünən İdrisinin bu atlas-əsəri ilə kitabda olan 70 paftalık dünya xəritəsi, o günə qədər bilinən dünya coğrafiyasını təsvir edən ən geniş işdir. Çəkilən bu düz və dairevi dünya xəritələrindən Avropalı dünya kaşiflərinin faydalandığı təsbit edilmişdir. Bunun yanında Amerikanın kəşfi əsnasında bu xəritələri Colombun istifadə etdiyinə dair məlumatlar da mövcuddur. 2- Ünsü’l-Mühəc və Ravzü’l-Fərəc: Kitab yuxarıdakı ilk əsərin əlavəli bir xülasəsidir. Bu əsərdə Ekvatorun cənubunda qalan səkkizinci bir iqlimdən danışılmaqdadır. Bu əsərin Süleymanıya Kitabxanasında olan iki əlyazmasının tıpqı basımı 1984də Fuad Hissin tərəfindən edilmişdir.
3- əl-Cami’ li-Şıfatı Eştatin-nəbat və Durubi Envaci’l-Müfredat Mine’l-Eşcar Ve’s-Simar Vəl-xasa’is: İdrisi bu əsərdə botanika və zooloji, xüsusilə müalicədə istifadə edilən və bəzilərini ilk dəfə özünün zikr etdiyi bitkilər üzərində çalışmışdır. Bir bitkinin on iki, dərmanların isə altı dildə (Sürəni tərəfindən, Yunanca, Farsca, Hindcə, Latınca və Bərbəricə ) qarşılığını vermişdir. Beləcə, çox sayda yeni dərman bitkisi həkimlərin xidmətinə təqdim edilmişdir. İslam dünyasındakı tibb, əczaçılıq və botanikayla əlaqədar işləriylə tanınan Max Meyerhof, İdrisinin bu işini müxtəlif istiqamətləriylə araşdıraraq öz əsərlərində şərhlərini etmişdir. Qısaca söyləmək lazım olsa, İdrisinin coğrafiya sahəsinə ən əhəmiyyətli qatqısı, Müsəlman coğrafiya alimlərinin kəşf edib inkişaf etdirdikləri məlumatları, Qərbdəki elm mərkəzlərinə köçürmüş olmasıdır. Bütün bunlar, elmin yalnız müəyyən bir bölgənin malı olmadığı, bugünkü elmi səviyyənin insanlığın ortaq mirası olduğu həqiqətinə diqqətləri çəkməkdədir.
Haşiyələr
redaktə- 2. Roger və Normanlar: Siciliyada daha 9. əsrdən etibarən İslam inancına görə bir həyat şəkillənməyə başlamışdır. Çünki Sicilə, 1092-ci ilə qədər iki yüz ildən çox bir zaman, qismən və ya tamamilə Müsəlmanların əlində qalmışdır. Bu zaman ərzində Sicilyada İslami elm və mədəniyyət, həyatın içində yaşanan bir dəyər olmuşdur. Kralın da Ərəbcə danışıb yaza bildiyi bir mühitdə, mədəniyyət dili olaraq başda Latınca olmaq üzrə, Ərəbcə, İtalyanca və Yunanca istifadə edilmişdir. Ərəbcə əsərlərdən edilən tərcümələrin sürət qazanmasıyla İslam mədəniyyət və tərəqqisi ictimai dəyərləriylə birlikdə bu coğrafiyada yayılmışdır. Nəticədə şeirdən fəlsəfəyə, elmdən ictimai həyata qədər burada yeni bir mədəniyyət doğulmuşdur. Lakin Atlantik və Aralıq dənizi sahillərində quldurluq edən Normanlar, zamanla yarımadanın Lizbon, Seville, Orihuela və Barbasto kimi şəhərlərini ələ keçirmişlər və Siciliyadə Müsəlmanların yerini almışlər. Normanlar 13. əsrə qədər tamamilə Müsəlmanlaşmış bir məmləkət üzərində hökm sürmüşlər. Norman xanədanının ən parlaq dövrünü yaşadığı 2. Roger dövründə (1101-1154) Müsəlmanların ortaya qoyduğu mədəni hüquq, ehtiyacları qüsursuz qarşıladığı üçün, dəyişdirilmədən tətbiq olunmuşdur. İslam ölkələrindəki mədrəsələr əsas alınaraq qurulan elm və sənət akademiyaları bütün millətlərə açıq hala gətirilmiş, bu səbəbdən müxtəlif millətlərə mənsub alimlər bir araya gələ bilmişlər.
Səyahətləri və nəticələri
redaktəƏl-Idrisi coğrafiya sahəsində gördüyü işlərin nəticələrindən ərəblərlə yanaşı avropalılar da bəhrələnmişlər. Siciliya kralının dəvəti ona tədqiqat sahəsində daha geniş imkanlar açır. Tərtib etdiyi naviqasiya xəritələri həm Avropa, həm də ərəb dənizçiləri tərəfindən mənimsənilmişdir. Onun avropalılarla birlikdə Kiçik Asiyaya, Fransa və Ingiltərəyə səyahətləri haqqında təkzibolunmaz dəlilləri vardır. O, 70 vərəqə həcmində dünyanın dairəvi və dördbucaqlı xəritəsini tərtib etmişdir. Xəritə dərəcə toruna əsaslanmadığından ölçü işləri aparılmır. Idrisi Ptolomeydən daha irəli gedərək xəritəsində Skandinaviya, Baltik dənizi, Ladoqa, Oneqa göllərini, Dvina, Dnepr, Don, Volqa, Yenisey çaylarını, Baykal gölünü, Tibet, Altay dağlarını, Çin və Hindistanı əks etdirir. Lakin Hind okeanını Ptolomeyin təsiri altda qapalı hövzə kimi göstərir.
Ədəbiyyat
redaktə- Крачковский И. Ю. Арабская географическая литература. 2-е изд. М., 2004. С.281-299. (в примечаниях: Крачковский 2004)
- Рыбаков Б. А. Русские земли по карте Идриси 1154 г. // КСИИМК. Вып. 43. 1952. С.3-44; Киевская Русь и русские княжества XII—XIII вв. М., 1982. С.178-183.
- Бейлис В. М. Ал-Идриси (XII в.) о восточном Причерноморье и юго-восточной окраине русских земель // Древнейшие государства на территории СССР, 1982 г. М., 1984. С.208-228.
- Кендерова С. Т. Сведения ал-Идриси о Балканах и их источники. Автореф. канд. дисс. Л., 1986.
- Кумеков Б. Е. Арабские и персидские источники по истории кыпчаков VIII—XIV вв.: Научно-аналитический обзор. Алма-Ата, 1987.
- Коновалова И. Г. Восточная Европа в сочинении ал-Идриси. М., Восточная литература. 1999.
- Ahmad, S. Maqbul, India and the Neighbouring Territories in the "Kitab nuzhat al-mushtaq fi’khtiraq al-'afaq" of al-Sharif al-Idrisi. Leiden: E. J. Brill, 1960.
- Fuad Hissin, İslamda Elm və Texniki, Türkiyə Elmlər Akademiyası və T. C. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Ortaq yay., Ankara 2007, Dəri 3, Səhifə 3-30.
- Şaban Döğən, Müsəlman Elm Qabaqcılları Ensiklopediyası, səhifə 215-217.
- Colin a. Ronan, Elm Tarixi, Dünya Mədəniyyətlərində Elmin Tarixi və İnkişafı, Tübitak yay., Akademik silsilə-1, Tərcümə: Prof. Dr. Ekmeleddin İhsanoğlu, Prof. Dr. Fəza Günergin, İst., 2003, səhifə 255-259.