Əlincəçay xanəgahı

Əlincəçay xanəgahı — Culfa rayonunun Xanəgah kəndində, Əlincəçayın sol sahilində yerləşən Orta əsrlərə aid tarixi memarlıq kompleksi. Kompleksdən dövrümüzə türbə, məscid və silindrik formalı sütunların qalıqları qalmışdır.

Əlincəçay xanəgahı
39°11′24″ şm. e. 45°42′23″ ş. u.
Ölkə	Azərbaycan
Şəhər	Culfa
Yerləşir	Xanəgah
Aidiyyatı	Sufilik
Memar	Cəmaləddin
Üslubu	Naxçıvan memarlıq məktəbi
Vəziyyəti	Fəaliyyət göstərir
Azərbaycandakı tarixi abidələrin milli qeydiyyatı
İstinad nöm.	410
Əhəmiyyəti	Ölkə əhəmiyyətli
Əlincəçay xanəgahı
Türbənin planı
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Haqqında

Əlincəçay xanəgah kompleksi kvadratşəkilli əsas üzərində tikilən türbə və ona birləşik şəkildə inşa olunan məscid binasından ibarətdir. Türbənin giriş qapısının üzərindəki kitabədə Memar Cəmaləddin tərəfindən inşa olunması ilə bağlı məlumat vardır. Üçsətirlik kitabənin dövrümüzə qalan hissəsində türbəni ucaltdıran əmirin adı və tutulu, həmçinin onu tikən ustanın adı qeyd olunmuşdur:

"Bu binanı tikən (memar) Xacə hörmətli və əziz Camal-əl-din".

Kitabədə inşa tarixini göstərən hissə dağıldığından, onun nə vaxt tikildiyini dəqiq müəyyənləşdirmək mümkün olmamışdır. Üslub xüsusiyyətlətinə görə bu tip tikintilərin XIII əsrin sonu — XIV əsrin əvvəllərində, yaxud XIV-XV əsrlərdə inşa edildiyi ehtimal olunur.

Türbənin baştağına bitişik məscid tikilmiş və bu bina xanəgah kimi istifadə olunmuşdur. Məscid binası iki sıra sütunla altı hissəyə bölünmüş, hər bir hissə çatmatağla tamamlanaraq günbəzlə örtülmüşdür. Məscidin kitabəsində onun hicri 901-ci ildə (miladi 1496) Xond Bikə Xatun sifarişi ilə tikildiyi göstərilir.

Tarixi

Abidənin kitabəsinin son hissəsi ovulub töküldüyü üçün onun inşa tarixini dəqiq təyin etmək mümkün olmamışdır. Ancaq memarlıq-konstruktiv quruluşuna görə onun XII–XIII əsrlərə aid olduğu ehtimal olunur. Türbənin içərisində bir qəbir vardır. Ancaq qəbrin üstündə kitabə olmadığı üçün orada kimin dəfn edildiyi məlum deyidir. Yerli əhalinin fikrincə, hürufilik təliminin banisi Fəzlullah Nəimi 1394-cü ildə Əlincə qalasında faciəli şəkildə edam edildikdən sonra müridləri onun cənazəsini gətirib burada dəfn etmişlər. Məhz buna görə də Xanəgah kompleksinə yerli əhali arasında verilən ad (Şeyx Xorasan türbəsi) tədqiqatçılar tərəfindən Nəiminin ləqəblərindən biri olan Şeyx Xurasa (Günəşə oxşar, nurani şeyx) və ya Nəiminin təhsil alıb kamilləşdiyi yerin Xorasan olması ilə əlaqədar ona verilən ləqəblərdən birinin Xorasanlı şeyx və ya Xorasan şeyxi olması ilə əlaqələndirilir. Nəimiyə verilən ləqəblərdən birinin Xorasanlı şeyx və ya Xorasan şeyxi olması da qeyd olunur.

Türbənin cənubunda ona bitişik inşa edilmiş məscid Xanəgahda fəaliyyət göstərən sufi təriqətinin rəhbərlərindən biri olan Şeyx Hacı Lələ Məliyin xatirəsinə hicri 901-ci ildə (miladi 1496) Xond Bikə Xatun tərəfindən inşa edilmişdir. Orta əsrlərdə sufi şeyxləri ailələri ilə birlikdə xanəgahlarda yaşayır, vəfat etdikdən sonra xanəgahın yanında dəfn olunurdular. Şeyx Hacı Lələ Məlik də Xanəgaha rəhbərlik edərək orada yaşamış, vəfat etdikdən sonra öz xanəgahının içərisində dəfn olunmuş və qəbrin üstündə şeyxin xanımı Xond Bikə Xatın türbə-məscid inşa etdirmişdir. Xond Bikə Xatın vəfat etdikdən sonra özü də xanəgahın içərisində dəfn edilmişdir. Ona məxsus sənduqə tipli xatirə abidəsi hazırda Xanəgahın yanında qalmaqdadır. Xanəgahın ətrafında bərpa işləri aparılarkən torpağın altından 1444–1445, 1491–1492 və 1493-cü illərə aid məzar kitabələri aşkar olunmuşdur. Xanəgah uzun müddət orada fəaliyyət göstərən sufi dərvişlərin yaşayış, ibadət və zikr yeri olmuşdur. Epiqrafik dəlillərdən aydın olur ki, Xanəgah XVIII əsrdə də fəaliyyət göstərmiş və onun üzvləri buradan öz ideyalarını ətraf bölgələrə yaymışlar.

Memarlıq xüsusiyyətləri

Əlincəçay xanəgahında gəc işləməli mehrab

Türbənin divarları açıq qəhvəyi rəngdə kərpicdən hörülmüşdür. Məqbərə quruluşuna görə kvadrata bənzəyir. Tərəflərin uzunluğu orta hesabla 5 metrə bərabərdir.Türbənin içərisinin memarlıq quruluşuda, kvadratşəkilli əsasından səkkizüzlü gövdəyə keçid yuxarı künclərindəki irihəcmli üçcərgəli stalaktitli tromplar vasitəsi ilə (memarlıqda bir hissədən digərinə keçidi təmin edən konstruksiya) həll edilmişdir. Tromplar qurşağı onun daxilinə arxaik görünüş verir. Stalaktitli tromplar kvadratşəkilli hissədən səkkizbucaqlı gövdəyə keçidi təmin edır və çadırvari günbəzin oturacağını əmələ gətirir. Türbənin xarici görünüşününü kvadratşəkilli kürsülüyün künclərindən qalxan bir müstəvi ilə həll edilmişdir. Türbənin giriş qapısının hər iki tərəfində şərti olaraq mehrab adlandırılan düzbucaqlı pannolar gəcdən oyulmuş qabarıq naxışlar və dini məzmunlu kitabələrlə bəzədilmişdir. Bunlar dünya memarlığı tarixində gəc üzərində plastik oymanın ən gözəl nümunələrindəndir. Türbənin giriş baştağının memarlıq elementləri Möminə Xatun türbəsinin ayrıntılarına oxşayır. Onun inşasında kərpiclə yanaşı, firuzəyi kaşıdan da istifadə olunmuşdur.

İşlənmə texnikasına görə sənət nümunələri ilə onu Orta Asiya və Cənubi Azərbaycanın gəc üzərində işlənmiş ən yaxşı sənət nümunələri ilə müqayisə edirlər.

İnteryerin sadə fonunda giriş qapısını çərçivəyə almış iki pannonun möhtəşəm relyef oymaları nəzərə çarpır. Onların kompozisiya həlli çox sadədir: dabanları ilə alçaq yarımsütunların kapitellərinə söykənən oxvari tağ onun mərkəzini təşkil edir. Tağ üzərində bitki rəsmləri olan bir neçə zolaqlarla çərçivəyə alınmışdır. Pannonun bütün elementlərini əhatə edən ornamental kompozisiya plastikası (yapağanlıq) memarlıq formalarının aydın cizgilərini bütünlüklə çalarlandırmaqdır.

XV əsrdə birinci məqbərənin portalı yaxınlığında ikinci bir məqbərə tikilmişdir. Çaydaşından və kobud yonulmuş daşdan hörülmüş, ara-sıra kərpiclə möhkəmləndirilmiş bu tikinti tamamlanmış, bütöv bir bina təsəvvürü yaradır. Onun daxili hissəsi iki sütunla altı hissəyə bölünür. Hissələrin hər birinin üstü kərpic günbəzlərlə örtülmüşdür. Günbəzlərə keçid təşkil edən yelkən formalı hörgü də kərpicdəndir. Cənub tərəfin divarındakı mehrab düzgün olmayan yarımdairəvi formadadır. Alt hissəsindəki yazıda binanın inşa olunma tarixi 1495-ci il olaraq qeyd olunmuşdur.

Məqbərənin inşasında iki inşaat materialından istifadə olunmuşdur: binanın səthi daşdan, daxili isə kərpicdən hörülmüşdür. Sonradan dağılmaması üçün həmin hissəyə daşdan üzlük çəkilmişdir. Üzlük bişmiş, açıq rəngli kərpic plitələrdən istifadə olunaraq çəkilmişdir. Onun kubvari təməlində kiçik və böyük ölçülərdə səkkizvəchli baraban (boyun) yerləşir. Türbənin kiçik həcmini müəyyən bucaq altında döndərilmiş və kürəvi formada olan günbəz qapayır. Bu günbəz ikiqat örtüyün daxili qapanağıdır. Dövrümüzə qədər qalmayan xarici örtük, ehtimal ki, çadır formasında olmuşdur.

Ədəbiyyat

1. Bates. Ü. Ü. Moğol İstilasının Türk Mimarisine Etkisi (Çeviren İsmail Hacıahmetoğlu) // Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 23, 2014, s. 141-154.
2. Məmmədzadə K. M. Azərbaycanda inşaat texnikası. Bakı, Elm, 1978, 210 s.
3. Salamzadə Ə. V. Əcəmi Əbubəkr oğlu və Naxçıvan memarlıq abidələri, Bakı, 1976, 82 s.