Əməliyyat araşdırması
Əməliyyat araşdırması (ƏA, ing. operations research — OR, həmçinin ing. management science — idarəetmə elmi və ya ing. decision science — qərarlar haqqında elm) — insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində riyazi modelləşdirmə, statistik modelləşdirmə və müxtəlif evristik yanaşmalara əsaslanan optimal həllərin tapılması metodlarının inkişafı və tətbiqi ilə məşğul olan bir intizam. Bəzən ad riyazi əməliyyatlar tədqiqatı üçün istifadə olunur.
Əməliyyatlar Tədqiqatı, məqsədyönlü insan fəaliyyətinin bütün sahələrində qərarları məlumatlandırmaq üçün riyazi, kəmiyyət metodlarının tətbiqidir. Əməliyyat araşdırması qərarları əsaslandırmaq üçün bu və ya digər riyazi aparatdan istifadə edildikdə başlayır.
Tarixi
redaktə1915-ci ildə Voenny Sbornik jurnalı tərəfindən nəşr olunan "Döyüşən Tərəflərin sayının itkilərinə təsiri" məqaləsində Hərbi Topoqraflar Korpusunun general-mayoru M.P.Osipov [1] qlobal silahlı qarşıdurmanın riyazi modelini təsvir edərkən hərbi işlərdə təsvir edərkən müharibə edən tərəflərin zamanla azalması və əməliyyatların riyazi nəzəriyyəsinə daxil edilməsi, İngilis riyaziyyatçısı Frederik Uilyam Lançesterdən bir il qabaq. İkinci Dünya Müharibəsi dövründə əməliyyat tədqiqatları hərbi əməliyyatların planlaşdırılması üçün geniş istifadə edilmişdir. Məsələn, Əməliyyat Tədqiqatı Mütəxəssisləri Birləşmiş Krallıqda yerləşən Amerika Birləşmiş Ştatları Bombardıman Komandanlığı üçün çalışdılar. Bombardmanın effektivliyini təsir edən çoxsaylı amilləri araşdırdılar. Bombardmançılığın effektivliyinin dörd qat artmasına səbəb olan tövsiyələr hazırlanmışdır.
II Dünya Müharibəsi bitdikdən sonra əməliyyat araşdırma qrupları ABŞ və İngiltərə Silahlı Qüvvələrində işlərinə davam etdilər. Bir sıra nəticələrin açıq mətbuatda yayımlanması cəmiyyətdə bu sahəyə marağın artmasına səbəb oldu. İstehsalın yenidən təşkili, sənayenin dinc yollara köçürülməsi üçün əməliyyatlar araşdırma metodlarını ticarət fəaliyyətində tətbiq etmək meyli var. İqtisadiyyatda əməliyyatların araşdırılması üçün riyazi metodların inkişafına milyonlarla dollar ayrılır.
Böyük Britaniyada müəyyən sənaye növlərinin milliləşdirilməsi milli miqyasda riyazi modellər əsasında iqtisadi tədqiqatlar aparmaq imkanı yaratdı. Əməliyyat tədqiqatları bir sıra hökumət, sosial və iqtisadi tədbirlərin planlaşdırılması və icrasında istifadə olunmağa başlandı. Məsələn, Qida Nazirliyi üçün aparılan araşdırmalar dövlət qiymət siyasətinin vətəndaşların ev büdcəsinə təsirini proqnozlaşdırırdı.
ABŞ-də əməliyyatların tədqiqat metodlarının iqtisadi idarəetmə praktikasına tətbiqi bir qədər yavaş idi - amma orada da bir çox narahatlıq tezliklə qiymət tənzimlənməsi, əmək məhsuldarlığının artırılması, malların istehlakçılara çatdırılmasının sürətləndirilməsi və s. İlə əlaqəli problemləri həll etmək üçün bu cür mütəxəssisləri cəlb etməyə başladı. Elmi tətbiqetmədə liderlik nəzarət metodları aviasiya sənayesinə aid idi, bu da hava qüvvələrinə qarşı artan tələblərə cavab verməyə kömək edə bilməzdi. 1950-1960-cı illərdə Qərbdə öz elmi jurnallarını nəşr etdirən cəmiyyətlər və əməliyyat tədqiqat mərkəzləri yaradıldı və əksər Qərb universitetləri bu fənni tədris planlarına daxil etdilər.
Yeni elmin formalaşmasına və inkişafına ən böyük töhfə Rassel Linkoln Akoff, Riçard Bellman, Corc Dantsiq, Q. Kun, Tomas Saati, R. Çermen (ABŞ), А. Kofman, R. Ford (Fransa) və s. vermişdilər.
L. V. Kantoroviç, B. V. Qnedenko, N. P. Buslenko, V. S. Mixaleviç, N. N. Moiseyev, Yu. M. Ermolayev, müasir bir riyazi aparatın yaradılmasında və əməliyyat tədqiqatlarının bir çox sahələrinin inkişafında mühüm rol oynamışlar. N.Z.Şoru və başqaları.
İqtisadiyyatda mənbələrdən optimal istifadə nəzəriyyəsinin inkişafındakı müstəsna töhfəsinə görə akademik L. V. Kantoroviç, professor T. Kupmans (ABŞ) ilə birlikdə 1975-ci ildə Alfred Nobel İqtisadiyyat Mükafatına layiq görülmüşdür.
Terminologiyası
redaktə- Əməliyyat - vahid bir konsepsiya ilə birləşdirilmiş və bir hədəfə çatmağa yönəlmiş hər hansı bir fəaliyyət (fəaliyyət sistemi) (məsələn, aşağıda göstərilən 1-8 tapşırıqların fəaliyyətləri, əməliyyatlar olacaqdır). Əməliyyat hər zaman nəzarət olunan bir hadisədir, yəni təşkilatını xarakterizə edən parametrləri necə seçəcəyindən asılıdır (geniş mənada, əməliyyatda istifadə olunan texniki vasitələr dəsti də daxil olmaqla).
- Qərar (müvəffəq, müvəffəqiyyətsiz, ağlabatan, əsassız) bir insandan asılı olaraq hər hansı bir xüsusi parametrlər toplusudur.
- Optimal - bu və ya digər səbəbdən üstünlük verilən bir həll.
- Əməliyyat tədqiqatlarının məqsədi fəaliyyət göstəricisinə əsasən optimal qərarların ilkin kəmiyyət əsaslandırılmasını təmin etməkdir. Qərar qəbul etmək özü əməliyyat araşdırması çərçivəsindən kənarda qalır və cavabdeh şəxslərin məsuliyyətinə aiddir.
- Həll elementləri birləşmə yolu ilə həll yaradan parametrlərdir: ədədlər, vektorlar, funksiyalar, fiziki xüsusiyyətlər və s. Əgər həll elementləri müəyyən sərhədlər daxilində atıla bilərsə, göstərilən ("intizam") şərtlər (məhdudiyyətlər) dərhal düzəldilir və pozula bilməz. (daşıma qabiliyyəti, ölçüləri, çəkisi). Bu şərtlər bir şəxsin sərəncam vermək hüququ olan vəsaitləri (maddi, texniki, insan) və həll yolunda qoyulmuş digər məhdudiyyətləri əhatə edir. Onların birləşməsi bir sıra mümkün həll yollarını təşkil edir.[2]
Nümunələr: Malların А1, А2, …, Аm gediş məntəqələrindən В1, В2, …, Вn təyinat məntəqələrinə daşınması üçün bir plan tərtib edilmişdir. Çözümün elementləri, ii -ci yola düşmə nöqtəsindən j-ci təyinat Вj-yə nə qədər yük göndəriləcəyini göstərən xij rəqəmləridir. Çözüm - x11, x12, …, xm1, xm2, …, xmn ədədlər toplusu
ƏA ilə (kompleks) sistem nəzəriyyəsi arasındakı gələcək əlaqə tamamilə aydın deyil[3].
İstinadlar
redaktə- ↑ Сергеев С. В., Долгов Е. И.. Осипов Михаил Павлович // Военные топографы Русской армии. Москва: ЗАО «СиДи-Пресс». 2001. səh. 239.
- ↑ Вентцель, Елена Сергеевна Исследование операций: задачи, принципы, методология. — М.: Наука, Главная редакция физико-математической литературы, 1980, с. 9-17
- ↑ Вентцель Е. С. Исследование операций: задачи, принципы, методология. — М.: Наука, Главная редакция физико-математической литературы, 1980, с. 6
Ədəbiyyat
redaktə- Гермейер, Юрий Борисович. Введение в теорию исследования операций. Оптимизация и исследование операций (22500 nüs.). М.: Наука. 1971.
- Гермейер Ю. Б., Морозов В. В., Сухарев А. Г., Фёдоров В. В. Задачник по исследованию операций. М: Издательство МГУ. 1975.
- Дегтярёв Ю. И. Исследование операций: учебник для вузов по специальности АСУ. М.: Высшая школа. 1986.
- Хемди А. Таха. Введение в исследование операций. М.: Вильямс. 2007 [Operations Research: An Introduction]. ISBN 0-13-032374-8.
- Грешилов А. А. Математические методы принятия решений. М.: МГТУ им. Н.Э. Баумана. 2006. ISBN 5-7038-2893-7.
- Акофф, Рассел Линкольн, Сасиени М. Основы исследования операций. М: Мир. 1971.
- Билл Фрэнкс. Революция в аналитике: Как в эпоху Big Data улучшить ваш бизнес с помощью операционной аналитики. М.: Альпина Паблишер. 2016 [The Analytics Revolution: How to Improve Your Business By Making Analytics Operational In The Big Data Era]. ISBN ISBN 978‑5‑9614‑4132‑1.