Əncümən (qəzet)
Əncümən (qəzet) — 1906-cı il oktyabr ayının 19-dan — 1911-ci ilədək Təbrizdə Mirzə Əli Əkbər Vəkilinin redaktorluğu ilə nəşr olunan mətbu orqan.
| Əncümən qəzeti | |
|---|---|
| Redaktor | Mirzə Əli Əkbər Vəkili |
| Yaranma tarixi | 1906 |
| Nəşrini dayandırıb | 1911 |
| Baş ofis | Təbriz |
| Ölkə | Qacarlar sülaləsi |
Haqqında redaktə
Təbrizdə Məşrutə qanunu elan edildikdən sonra çıxan 1-ci mətbu orqanı "Ruznaməyi-milli" ("Milli qəzet") olub. Bir müddət sonra bu ad da dəyişilib. "Cəridəyi-milli" adı ilə çıxdı. Qəzet 38 sayından "Azərbaycan əyalət əncüməni"nin rəsmi orqanı kimi fəaliyyət göstərərək "Əncümən" adı ilə yayıldı. Qəzet 1906-cı il oktyabr ayının 19-dan Təbrizdə Mirzə Əli Əkbər Vəkilinin redaktorluğu ilə nəşr olunub. İlk illərdə həftədə 2 dəfə, Mahmud Qənizadənin redaktoru olduğu illərdə isə həftədə 3 dəfə çap olunub. Qəzetin titul səhifəsində XI-XIV əsrdə Azərbaycanın Atabəylər dövlətinə mənsub olan sonralar isə Qacarların rəsmi embleminə çevrilən Şir və günəş əks olunmuşdu. Qəzetin nəşri 1911-ci ilədək davam etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, "Əncümən" Məşrutə inqilabı dövründə işıq üzü görən ilk milli orqan idi. Bununla yanaşı, o dövrdə qəbul olunmuş İran və Cənubi Azərbaycan mətbu orqanlarına tətbiq edilən qaydalardan yan keçərək, yəni Mətbuat Nazirliyinin icazəsi olmadan nəşrə başlamışdı. Bu qəzet o dövrdə İranda azad mətbuat anlayışının ilk qaranquşu idi. Qəzetin adının altında bu sözlər yazılırdı:
|
Xalqın və tacirlərin istəyi üzərinə bu qəzet çox sadə bir dildə yazılır.[1] | 
|
Məzmunu redaktə
Qəzet əsasən Əncümənin və Milli məclisin müdafiə etdiyi müzakirə və qərarları, həmçinin konstitusiyanın həyata keçirilməsi ilə bağlı xalqın tələblərini ardıcıl şərh və çap edirdi. Bununla yanaşı qəzetdə müxtəlif şəhərlərdən konstitusiyanın qaydalarını kobudcasına pozan ünsürlərin əməllərini ifşa edən etiraz məktublarına yer ayrılırdı. Qəzet çarizmin və İngiltərənin İrana qarşı hərbi-siyasi müdaxilə planlarını aşkara çıxarmağı və xüsusilə 1907-ci il ingilis-rus sazişinin müstəmləkəçilik və işğalçılıq məqsədlərini açıb göstərməklə antiimperialist hərəkatın qüvvətlənməsinə böyük xidmət göstərirdi. Bu cəhətdən qəzetin siyasi şərhləri çox təsirli idi:
|
|
İngiltərə və Rusiya dövlətinin bu müqaviləni bağlamaqdan... əsl məqsədlərini işğalçılıq müstəmləkəçilik, özlərinin siyasi, eyni zamanda iqtisadi-ticarət mənafelərini təmin etməkdədir.[2] |
|
Məşrutədən sonra ortaya çıxan əyalət və vilayət əncümənləri arasında ən önəmli və güclü mövqeyə sahib olan "Təbriz milli əncüməni" orqanı olaraq yayınlanan, yalnız Təbriz və Azərbaycanda deyil, İranın hər tərəfində özəlliklə də Tehranda cərəyan edən Məşrutə xəbərlərini ehtiva etdiyindən çox önəmli bir yerə sahibdi. Məmmədrza Heyət qəzetdə Azərbaycan türkcəsinin durumu ilə bağlı yazırdı:
|
|
Qəzetin bəzi saylarında çıxan bir neçə şeir istisna olmaqla tamamilə farsca nəşr olunurdu. Amma qəzetə verilən elan və xəbərləri nəzərə alsaq bəzi hallarda türkcə olurdu.[1] |
|
Qəzetdən çıxarışlar redaktə
Qəzetin 9-cu sayında verilən bir elanda Təbrizin "Ədəbiyə" məktəbində heç məktəbə getməmiş 7 yaşında uşaqların 4 ay içində fars, türk və ərəb dilində yazıb-oxumaq təklifi verildiyi və məktəbin ana-atalar qarşısında sınaqdan keçirildiyi bildirilmişdir. 32-ci sayında eyni məktəb öyrəncilərinin, müəllimlər ilə birlikdə Təbriz Əncüməninə gedib "Əncümən" üzvlərinə türkcə şeirlər oxuduqlarını, Əncümənin məktəbə 25 tümən yardım etdiklərini və qəzetin hər həftə 60 nüsxə öyrəncilərə pulsuz göndərilməyi xəbəri və orada oxunan şeirlər dərc olunmuşdur. Şeir belə başlayır:
|
|
Məktəbdir ənbiyadə nəbilik əlaməti, Məktəbdir ovliyadə vəlilik səadəti Məktəbdir aləmdə yetirən hər hidayəti, Məktəbdir orgədən bizə əmri-şəriəti. |
|
Qəzetin 44-cü sayında yenə də "Səadət", "Ədəbiyyə", "Nübar" məktəblərinin öyrəncilərinin müəllimləri ilə birlikdə teleqraf mərkəzinə getdikləri və orada şeir və xitabə oxuduqları bildirilir. Oxunan xitabədən sadəcə "Biz bir qaşıq qanımızı əlimizə alıb millətə nisar (qurban – P. M.) eləməyə gəlmişik" cümləsini örnək verərək oxunan şeir tamam çap edilmişdir:
|
|
Əməlimiz, əfkarımız iqbali-vətəndir, Sərhədimizə qala bizim xaki vətəndir, Dava günü yeksər görünən qanlu kəfəndir. İranlularıq can veribən, nam alaruq biz, Davada şəhadətlə kam alaruq biz. İranlı adı hər ürəgi lərzə salandır, Əcdadımızın hibəti * məərufə cahandır. |
|
Eyni sayda "Pərşəriş" və "Rüşdiyyə" məktəbi öyrənclərinin də oxuduqları xitabələr nəşr edilib. "Əncümən" qəzetinin 116-cı sayının sonluğu, 3-cü səhifənin isə yarısı türkcədir. Türkcə olan mətnlər əslində "Səadət" və "Nübar" məktəbləri müəllimlərinin danışmalarından ibarətdir. Məktəb öyrənciləri ilə müəllimlərinin türkcə şeirlər oxuyub, çıxış etmələri Təbriz məktəblərində türkcənin təliminin hələ güclü olduğunun göstəricisi idi. Ancaq şeirlərdə və danışmalarda diqqəti çəkən ən önəmli xüsusiyyət Güney Azərbaycanlılar üçün iranlılığın üst kimlik kəlməsi və onun hər bir danışmada vurğulanmasıdır. Qəzetin 107-ci sayından etibarən əyalət və vilayət əncümənlərinin qanun layihəsi sırayla yayınlanmışdır. Layihəyə görə hər bir əyalətdə "Əncümən"in bir əyalət əncüməni (məclisi) qurulmuşdu. Əncümən üzvləri xalqın səsi ilə seçilir, seçicilərin İran təbəəsi və 21 yaşından yuxarı olması, əyalətdə evi və mülkü bulunması, ya da bir baş vergi verməsi şərtdir. Qadınlar seçimlərə qatıla bilməzlər. Namizədlərə gəldikdə isə ən az 30 yaşında olub, farsca oxumağı, yazmağı bilməlidirlər. Məşrutənin ana yasasında rəsmi dildən söz edilmədildiyi halda, farsca yazıb-oxumağın şərt bildirilməsi və dolayısı ilə də sadəcə türkcə oxuma-yazma bilən bir insanın Azərbaycan əncüməninə seçilməsinə namizəd olmaqdan məhrum edilməsi məqbul məşrutə dövründə fars dilinin daha rəsmi status qazanmasına yol açan və türkcənin artıq rəsmi mərkəzlərdə bir işə yaramayacağı anlayışına gələn bu maddə türklərin məşrutə dövründə uğradıqları ən böyük zərər olmuşdur. Mərkəzi hökumətin türklərin əlində bulunması və Məşrutə hərəkatı bayrağının da Azərbaycanlıların əlində olması, türkcənin də farscanın yanında rəsmi status qazana bilməsi əlverişli bir şərait yaratmasına rəğmən Azərbaycan aydınları bütün İranı qurtarmaq naminə Azərbaycanı tamam unutmuşdular. Qəzetin 1907-ci ildəki 1-ci sayında Bakıda nəşr olunan "Füyuzat" jurnalından götürülmüş "Nizami Gəncəvinin oğluna nəsihəti" yazısı verilmişdir. "Əncümən" qəzetinin 1907-ci ildəki 10-cu sayının birinci səhifəsində Parisdən "Osman və iqtisadi tərəqqi cəmiyyəti" tərəfindən Təbriz milli əncüməninə göndərilən bir məktub və ikinci səhifədə isə "Əncümən" tərəfindən verilən cavab yayınlanmışdır. Cavab məktubunun sonunda qəzet tərəfindən belə bir açıqlama verilmişdir:
|
|
Farsca oxuyan dəyərli oxucu və abunəçilərimizə bir az çətin olsa da osmanlı türkcəsi ilə yazılmış olan bu iki məktubu müqəddəs Əncumən üzvlərinin istəyi üzrə çevirmədən olduğu kimi nəşr edirik.[1] |
|