Ərğan (musiqi aləti)

Ərğan (musiqi aləti)- Hər hansı alətin yaranma tarixi nə qədər qədim olursa, o alət haqqında bir sıra ziddiyyətli fikirlər yaranır. Ərğan da belə alətlərimizdəndir. Təəssüf ki, bir sıra çalğı alətləri kimi ərğan da tarixin keşməkeşli yollarında itib-batmış, sıradan çıxaraq unudulmuşdur. Bəzən yanlış olaraq ərğan – ərğənun və hətta qanun alətləri ilə eyniləşdirilir. Halbuki ərğan düyməli (klavişli), körüklü nəfəs aləti, ərğənun telli, rudabənzər alət olmuş, qanun isə dövrümüzə gəlib çatan, diz üstündə qoyularaq, hər iki əlin şəhadət barmaqlarına taxılmış oymağabənzər mizrabla çalınan telli alətdir.

Ərğan

Yaranma tarixi

Ərğan (mənbədə ərğənun yazılıb) alətini miladdan 300 il əvvəl Misirin İsgəndəriyyə şəhərində yaşamış yunan mexaniki Ktezibey icad edib . Tezliklə ərğan bir sıra Şərq ölkələrinə yayılıb, o cümlədən Azərbaycana da gətirilib. Qətran Təbrizinin XI əsrdə yaşadığını nəzərə alsaq, Azərbaycanda ərğandan ən azı bu dövrdən istifadə edildiyi məlum olur.

Quruluşu

Alət 2 cərgə bürünc (Ə.Marağalıya görə qalay) borulardan hazırlanırdı. Bəm səslənən borular uzun olub, zil səslənən qısa borulardan yuxarıda yerləşdirilirdi. Boruların arxasında onlara hava üfürən körük birləşdirilirdi. Körük sol əllə sıxılırdı. Sağ əlin barmaqları isə boruların aşağı ucunda yerləşən kiçik dairəvi düymələr üzərində saxlanılırdı. Düymələri aşagı basdıqda borulara körük vasitəsilə hava vuran xü¬susi pnevmatik konstruksiya işə düşürdü. Bu zaman basılan düyməyə uyğun səslər alınırdı.

Bəzi bilgilərə görə, ərğanın fərqli növü ilk zamanlar su ilə səsləndirilib. İngilis musiqişünası Henri Corc Farmerin (1882-1965) “İslam” (“Musiqi tarixi incəsənətdə”, III cild, 1966) kitabında Beyrut kitabxanasında qorunan Muristusun əlyazmasına, əslən Xorasan türkü, musiqişünas-alim Əbu-Nəsr Məhəmməd ibn Məhəmməd ibn Uzluq ibn Tərxan-əl Fərabi (865-950) “Kitabül-Musiqiyi-kəbir” (“Böyük musiqi kitabı”) və Azərbaycanlı musiqişünas, alim Səfiəddin Əbdülmömin ibn Yusif ibn Faxir əl-Urməvi (1216/1217-1294) özünün məşhur Kitabəl-Ədvar (“Dövrlər kitabı”) əsərlərinə, eləcə də müəllifi məlum olmayan “Kənz əl-Tühaf” risaləsinin III fəslinə əsaslanaraq orta əsrlərdə istifadə olunan çalğı alətləri haqqında çox maraqlı məlumatlar verilir. S.Abdullayeva bu mənbələrə istinadən yazır: “Ərğan və ya ərğənunun iki müxtəlif – pnevmatik və hidravlik növləri mövcud idi. Onlar quraşdırılarkən ərəb mexaniklərinin o vaxt məlum olan ideyalarından istifadə olunmuşdu. Pnevmatik ərğanın iki üfürmə borusu, üç hava kamerası var idi. Bunların da hər biri 4 orqan borsu ilə təchiz olunurdu. Sonuncular ventilləri açdıqda səslənirdi. Hidravlik ərğanın su çəni olurdu. Çəndə təzyiq borularla daxil olan havanın bərabər basqısı nəticəsində təmin olunurdu” .

Fikrimizcə, Azərbaycan ərazisində istifadə olunan ərğan yuxarıdakı növlərdən fərqli olub. Azərbaycan ərğanı özündə tulum, musiqar və cibçiq alətlərinin elementlərini birləşdirir. Məhz bu səbəbdən ərğanın həmin alətlərə istinadən icad edildiyi ehtimal olunur. Belə ki, tulumun körüyü (tuluğu), musiqarın müxtəlif ölçülü boruları, cibçiqin səsləndirilməsi üçün gövdənin yan tərəfinə taxılmış xüsusi borular ərğan alətinə tətbiq edilib. Biz o fikirdəyik ki, ərğanın tənəzzülə uğramasına əsas səbəb bir sıra Şərq ölkələrində (Pakistan, Hindistan, Əfqanıstan) daha mükəmməl harmon alətinin yayılması olub.

Ərğan mükəmməl orqan alətinin sələfi, əcdadı sayılır. Məşhur azərbaycanlı alim, tarixçi, ədəbiyyatşünas, şair əsərində yazır: …Və ərqan haman alətdir ki, sandıqlarda təbiyə edib piçləri ilə çalırlar. Belə ki, bir nəfərdən ta 400 nəfərə cəm onu nə¬vazişə gətirirlər: belə ki, əlahəzrət şahinşahi-İran Nəsirəddin şah Avropaya səyahətə gedəndə London şəhəri ki ingilisin paytaxtıdır, padşah məclisində bir ərğanun çalırmışlar ki, 400 nəfər ünas və zükr onun nəvazişilə məşğul imişlər və o 400 nə-fər çalğı çalan vaxtda öz sədalarını zir və bəm, həmən çalğı ilə bərabər eləyib öz qaydaları ilə nəğməsəralıq edirlər ki, nazirlər təhəyyür edirdi. Və bəzi şəhərlərdə məsihalar kilsələrdə skripka ilə həzrət Davudun məzamirini qiraət edənlər ilə avaz ilə təğənni edirlər . Xatırladaq ki, ölkəmizdə ilk dəfə orqan alətini Ü.Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının akt zalında 1964-cü ildə Almaniya Demokratik Respublikasının Oyle firmasının ustaları quraşdırmışlar. Həmin il, Ü.Hacıbəylinin ad günündə, yəni sentyabrın 18-də keçirilən Orqan gecəsində alət səsləndirilib. Orqanın Azərbaycanda ilk ifaçısı gecənin fəxri qonağı Metse Günter olmuşdur.

Etimologiyası

Ərğan, eləcə də orqan sözləri yunanca (organon) və latınca (organum) alət mənalarını bildirir, yəni burada çalğı aləti kimi nəzərdə tutulur. Maraqlı alətlərimizdən olan ərğanın düymələrinin sayı, diapazonu, səs tembri haqqında təssüf ki, heç bir məlumat gəlib çatmayıb. Ərğan bərpa edilərsə, musiqi ictimaiyyətinin böyük marağına səbəb olar. Alətin rəsmi Seyran Bədəloğluna məxsusdur.

Ərğan Azərbaycan ədəbiyyatında

Gəlin dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin (1141-1209) “İskəndərnamə” poemasında “Əflatunun çalğı alətləri qayırması” başlıqlı şeirini təhlil edək :

* Gecəli-gündüzlü düşündü ustad, 
* Gizlində o, bir saz elədi icad.
* Bir küpün içində gizləndi bir gün, 
* Axtardı səsini bu yeddi küpün.
* Yaxşı olmasa da birinin səsi,
* Küpdə xoş səslənər onun nəğməsi.
* Bu qanun üzrə də o sahibhünər,
* Küpdə düzəldirdi yeni nəğmələr.
* O, rəsəd sahibi küpə girərək,
* Çərxi, ulduzları seyr etdi tək-tək.
* Eşidib burada o, nalə, fəryad,
* Etdi bu ahənglə bir nəğmə icad.
* Rudda bu ahəngi münasib yerdə
* Quru bağırsaqdan bağladı pərdə. 
* İçi boş qabağa çəkərək dəri,
* Düzəltdi, bağladı o, pərdələri.
* Ceyran dərisinə çəkdi qara rəng,
* Quru ud səslənib oldu xoş ahəng.
* Bir xeyli cəhd edib fikrinə uyğun,
* Düzəltdi, nəhayət, o, bir ərğənun.
* Telləri yaxşıca köklənmiş bu saz,
* Başladı verməyə ahəngdar avaz.
* Zil və bəm nəğmələr hasil edərək,
* Mizrabı gah yavaş vururdu, gah bərk.
* Səslər çıxarırdı bərkdən, yavaşdan,
* Sanki nərə çəkir öküz, ya aslan.
* Səslərdə o qədər məlahət vardı
* Ki, heyvan eşitcək donub qalardı.
* İnsan səslərindən heyvana qədər –
* Sazdan çıxardırdı hər cürə səslər.
* Belə ki, çaldığı o havalardan
* Şadlanıb oynamaq istərdi insan.
* Bütün heyvanları yatırdıb sazla,
* Sonra ayıldardı xoş bir avazla.
* Hər bir səsə uyğun səslər çıxardan
* Bir saz düzəltdi ki, başqa bir insan
* Onun sirlərini əsla bilməzdi.
* O sazda bir hava çala bilməzdi.
* Ustad həmin sazı çaldığı zaman
* Edərdi xəstənin dərdinə dərman.
* Çalğıda elə bir cəhət də vardı
* Ki, həkim onunla dərdi tapardı.
* Həmin sazdan çıxan səs əsasında
* Təşxis olunardı illət bir anda.
* Ərğənun təkmilə yetdiyi zaman,
* Süni ud çox yaxşı oldu xam uddan.

Şeir boyu “saz” sözü çalğı aləti mənasında işlədilib, “rud” kəlməsi isə 2 cürə izah oluna bilər: 1. Bağırsaq (qədimdə alətlərin telləri və pərdələri heyvanın bağırsağından düzəldilirdi). 2. Telli, mizrabla çalınan çalğı aləti. Fikrimizcə, şair burada “rud” sözünü telli, mizrabla çalınan çalğı aləti mənasında işlədib. Yəni rud alətinə istinadən yeni bir alət – ərğənun icad edilib. Şeirdən aydın olur ki, alətin qoluna quru bağırsaqdan çoxlu pərdə sarınıb. “İçi boş qabağa çəkərək dəri” misrasında “qabaq” sözü balqabağın bir növü mənasında işlədilib. Bildiyimiz kimi, bir sıra telli alətlərin çanağını qədimdə “qabaq”dan hazırlayıblar. “Ceyran dərisinə çəkdi qara rəng” misrasından isə bəl¬li olur ki, alətin çanağına qara rəngli ceyran dərisi çəkilibmiş. “Quru ud səslənmi tərcümə edilir. Nəhayət, sonuncu beytdə Əflatunun icad etdiyi alətin adı təqdim edilir: ərğənun. Şeirdən ərğənunun rud alətinə istinadən hazırlandığı və telli, dartımlı alət olduğu aydınlaşır. Alətin uzun qoluna quru bağırsaqdan düzəldilmiş xeyli pərdə sarınıb. Onun içi boş, “qabaq”dan qayrılan çanağı üzərinə qara rəngli ceyran dərisi çəkilibmiş. Sözsüz ki, belə alətlərin “tac” (kəllə) adlanan hissəsi olur. Tellərin bir ucu çanağın altında yerləşən qarmağa düyünlənir. Digər ucu isə çanağın dərisi üstündə və qolun kəlləyə birləşdiyi hissədə yerləşən körpücüklərin (xərəyin) üzərindən keçməklə aşıxlara düyünlənir. Ərğənunun telləri bu aşıxlar vasitəsilə köklənirmiş. Yuxarıdakı fikirlərə əsaslanaraq, rəssam Seyran Bədəloğlu ərğənunun xəyali rəsmini çəkib. Bu rəsm əsasında ərğənunu asanlıqla bərpa etmək mümkündür. Ərğənunun telli alət olduğunu N.Gəncəvi “Xosrov və Şirin” əsərində də aydın göstərir :

• Barbəd üçtellini çalırdı çox xoş,
• Ayıqkən hər kəsi edirdi sərxoş.
• Nəkisa çəngiylə tufan edirdi,
• Ərğənun telini dilləndirirdi.

Burada setar sözü üçtelli kimi tərcümə olunub. Fikrimizcə, insan adı kimi, alət adı da tərcümə olunmamalıdır və I misra belə verilməliydi: “Barbəd seta¬rı¬nı çalır¬dı çox xoş”. Əsərdən məlum olur ki, Barbəd bir neçə alətin (bərbət, setar və s.) mahir ifaçısıdır. Nəkisa da gözəl çəng və ərğənun çalıb. III misrada “çəngiylə” sözü çalğı aləti kimi (çəng) deyil, çəngəlləmək mənasında işlədilib. Yəni ərğənun mizrabla deyil, Şirvan tənburu kimi barmaqların ucu ilə, telləri çəngəlləməklə səsləndirilib. Çünki, Nəkisa eyni anda 2 aləti – çəng və ərğənunu çala bilməzdi. N.Gəncəvi “Yeddi gözəl” poemasında yazırdı :

• Ötür, şərqi deyir cürbəcür quşlar.
• Ərğənunmu çalır oxuyan rüzgar?

Beytin II misrasında külək (rüzgar) əsdikcə ərğənunun tellərini titrətməsi fikri bildirilir. Şair ərğənunun telli alət olduğunu bir daha nəzərə çarpdırır. Klassik Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsiminin də əsərlərində ərğənunun adı çə¬kilir : Altı avazə, on iki pərdə, yigirmi dörd şüəb, Həm rübabü ərğənunəm, çəng ilə tənburiyəm. Beytdə şair ərğənunun telli alətlərlə birgə çalındığını göstərir. Bu fikir bizə ərğənunun da telli və incə səsli alət olduğundan xəbər verir. Ərğənun başqalarının iddia etdiyi kimi qışqırıqlı alət olsaydı, beytdə göstərilən incə səsli rübab, çəng və tənbur alətləri ilə bir sırada verilməzdi. Bəzən ərğənun qanun alətilə eyniləşdirilir. Sənətşünaslıq namizədi Əvəz Rəh¬¬-mə¬tov N.Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” poemasında “Xosrovun keyf məclisində” başlıqlı şeirinin bir beytini : Ərğənun çaldırıb qulaq asdılar, Ərçivan mey içib oldular xumar. – təhlil edərkən yazır: “Bu beyti təhlil etsək, hələ XII əsrdə kanondan keyf məclislərində, şənliklərdə dəbdə olan bir alət kimi istifadə edildiyini görürük” . Əvvəla, bütün orta əsr musiqişünaslarımız, klassik şairlərimiz, o cümlədən N.Gəncəvi əsərlərində qanun alətini heç vaxt kanon kimi təqdim etməyiblər. İkin¬cisi, beytdə açıq-aşkar alətin adı ərğənun yazılıb. Nəhayət, Nizamiyə isti¬nad edi¬riksə, “İsgəndərnamə” poemasında ərğənunla qanun alətlərinin böyük fərq-ləri ol¬duğunu görürük. Ə.Rəhmətovun nəyə əsaslanıb ərğənunu kanon kimi təqdim etməsi bizə qaranlıq qalır. Azərbaycanlı alim, musiqişünas Kamaləddin Əbdülqadir ibn Qeybi əl-Hafiz əl-Marağalı (1353-1434/35) ərğənunu nəfəs aləti kimi təqdim edir. Fikrimizcə, hər şey buradan başlayır. Ondan sonrakı tədqiqatçılar Ə.Marağaıya istinad edərək ərgənunu ya nəfəs aləti kimi qəbul ediblər, ya da ikili fikirlər yazıblar. S.Abdullayeva çox düzgün olaraq yazır: “Əbdülqadir Marağinin sözlərinə görə, ərğandan (orijinalda ərğənun) ən çox avropalılar istifadə edirdilər . Ə.Marağalının ərğənunla bağlı fikirlərini təqdim edirik: “Ərğənun (əslində ərğan – A.N.) – Bundan avropalılar, firənglər (İranda XIX əsrin axırına qədər avropalılara firəng deyirdilər – Müsəddiq) çox istifadə edirdilər. Burada neylər (borular – A.N.) cərgə ilə bir-birinin yanında düzülür. Onun neyləri (boruları – A.N.) qalaydan hazırlanır. Bəm neyləri üstdə uzun, alt neylər qısa olur. Alətin sol tərəfində arxada dəmirçi körüyünün havavericisi kimi bir hissə bağlanır. Havavericidən bütün neylərə hava gedir. Sol əl ilə havaverici işlədilir, sağ əlin bar¬maqlarının ucu ilə nəğmə çalınır. Bir tərəfdə deşiklərin ağzında noxud boyda dairəvi düymə olur. Onu aşağı basanda deşiklər açılır, səs eşidilir” . Bütün deyilənləri ümumiləşdirərək ərğan haqqında aşağıdakı nəticəyə gəlirik. Ərğan Azərbaycan ərazisində istifadə edilən ilk düyməli (klavişli), körüklü çalğı aləti olub. Onun adına orta əsr klassik şairlərimizdən Qətran Təbrizinin (1012-1088) “Divan”ında rast gəlirik. Əfzələddin Xaqani (1120-1199) də şeirlərinin birində ərğandan bəhs edir : O, Bərbüdün səsimi, sazın, mizmarın səsi? Setarmı, ya çalınan kasəgər ilə ərğan? Şair Bərbüdün (Barbəd – A.N.) səsini xarakterinə görə müxtəlif olan alətlərin, mizrabla çalınan, telli – saz, setar; nəfəslə çalınan mizmar; özüsəslənən (idi-ofonlu) kasə və düyməli, körüklü ərğanın səsinə bənzətməsindən doğan heyrətini gizlətmir.

Ədəbiyyat

1. Bədəlbəyli Ə. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti. B.: Elm, 1969, s. 38.
2. Abdullayeva S.A. Azərbaycan xalq çalğı alətləri. B.: Adiloğlu, 2002, s. 18.
3. Farmer H.G. İslam. Musikgeschichte in Bildern. Bg. 3, Lfg. 2. Leipgig, 1966.
4. Ə.Fərabi. Kitabül-Musiqiyi-kəbir. Qahirə, 1967.
5. S.Urməvi. Kitabəl-Ədvar – bəzi mənbələrdə dilimizə bu əsər “Dairələr kitabı” və ya “Mahnılar kitabı” kimi tərcümə edilir.
6. Abdullayeva S.A. Azərbaycan xalq çalğı alətləri. B.: Adiloğlu, 2002, s. 18.
7. M.M.Nəvvab. Vüzuhül-Ərqam. B.: Elm, 1989, s. 34-35 (risaləni çapa hazırlayan Zemfira Səfərova).
8. N.Gəncəvi. İsgəndərnamə. B.: Yazıçı, 1982, s. 467, 468.
9. N.Gəncəvi. Xosrov və Şirin. B.: Yazıçı, 1982, s. 287
10. N.Gəncəvi. Yeddi gözəl. B.: “Azərbaycan ensiklopediyası”, nəşriyyat-poliqrafiya birliyi, 2000, s. 334 (farscadan tərcümə Xəlil Rza Ulutürkündür).
11. İ.Nəsimi. Seçilmiş əsərləri. B.: Azərnəşr, 1973, s. 424.
12. N.Gəncəvi. Xosrov və Şirin. B.: 1956, s.34.
13. Rəhmətov Ə.M. Azərbaycan xalq çalğı alətləri. B.: İşıq, 1975, s. 22.
14. Abdullayeva S.A. Azərbaycan xalq çalğı alətləri. B.: Adiloğlu, 2002, s. 30.
15. Marağalı Ə. Musiqi alətləri və onların növləri. B.: “Qobustan” jurnalı, №1, 1977, s.77 (farscadan tərcümə M.Müsəddiqindir).
16. Ə.Xaqani. Seçilm
17. iş əsərləri. B.: Yazıçı, 1987, s. 393.