Əxbar əl-dövlə əl-səlcuqiyyə

Əxbar əl-dövlə əl-səlcuqiyyə — Səlcuqlu dövləti və Eldənizlər dövlətindən bəs edən tarixi salnamə. Əsər çox gümanki 1262-ci ildə qələmə alınmışdır. Əsərin orijinalı XII əsrdə Sədrəddin Hüseyni tərəfindən ərəb dilində qələmə alınmış, Əxbar əl-dövlə əl-səlcuqiyyə nüsxəsi isə onun genişləndirilmiş versiyasıdır.

Haqqında

Əxbar əl-dövlə əl-səlcuqiyyə əsəri 41 fəsildən ibarətdir və Səlcuqilərlə onların varis dövlətləri, xüsusən Atabəylər dövləti tarixindən bəhs etməkdədir. Səlcuqilər qismind sülalənin X əsrdə Mərkəzi Asiyadakı tarixindən bəhs edilərək son olaraq sonuncu sultan III Toğruldan bəhs edilir. Əsərdə 1092-1152-ci illərdən bəhs edən hadisələr əsasən İmaməddin əl-İsfahaninin yazdığı Nüsrət əl-Fətra əsərinə əsaslanmaqdadır. Bu əsər orijinal olaraq 1183-cü ildə yazılmış və əl-Bundari tərəfindən 1226-cı ildə qısaldılmış versiyası hazırlanmışdır. Əsərin hazırlanmasında mühüm sənədlərdən istifadə edilməsi onu Səlcuqlu dövrü ilə bağlı mühüm qaynaqlarıdan biri edir. Əxbar əl-dövlə əl-səlcuqiyyənin əsaslandığı qaynaqlardan biri də Maliknamə əsəridir. Bu əsər Səlcuqlu sülaləsinin ən əvvəlki dövrdən etibarən tarixlərindən bəhs edir və sonluq olaraq 1040-cı ildə Dəndənəkan döyüşündə Qəznəviləri məğlub etməsində yekunlaşdırır. Dəndənəkan döyüşündən 1092-ci ildə Sultan Məlikşahın ölümünə qədərki dövrdən bəhs edən qismində verilən məlumatlar özünəməxsusdur və başqa heç bir qaynaqda yoxdur. Bu əhəmiyyətinə görə bu əsərdə Malazgird döyüşündə Səlcuqluların Bizans üzərində qələbə qazanması barədə olan hissə artıq 1887-ci ildə tərcümə edilmşdi.

Əsər Atabəylər tarixinə dair əsas mənbə hesab olunur. “Əxbar əl-dəvlə əl-səlcuqiyyə” Səlcuq hökmdarlarının, vassal hökmdarlarının və xəlifələrinin müxtəlifliyi haqqında müsbət danışır. Mətn sadə və böyük miqdarda qafiyəli nəsr və hiperbola arasında dəyişir. Əsərdə atalar sözləri və misralar yer almasına baxmayaraq, onlar İmadəddin əl-İsfahani və Məhəmməd ibn Əli Rəvandi kimi çağdaş İran yazıçıları tərəfindən yazılmış salnamələrdən xeyli az tezlikdə rast gəlinir.

Tarixçi David Durand-Guedy İslam Ensiklopediyasının üçüncü nəşrində qeyd edir ki, ixtisar edilmiş əsərin müəllifinin kimliyi ilə bağlı bir neçə nəzəriyyə mövcuddur. Əsərin Əyyubilər dövrünün tarixçisi İbn Zafir tərəfindən yazıldığı fikrini təqdim edən və 1911-ci ildə yazılmış Karl Süssheimin düşüncələri Martin Teodor Houtsma (1943-cü ildə vəfat etmişdir) və Klod Kahen (1991-ci ildə vəfat etmişdir) tərəfindən təkzib edilmişdir. Kahen özü "qeyri-dəqiq və müvəqqəti nəticəsini" təqdim edərək bildirmişdir ki, Sədrəddin Hüseyninin müəllifi olduğu orijinal əsər 1203-cü ildə "şimal-qərbdən olan iranlı" tərəfindən yazılmışdır, bundan sonra adı məlum olmayan üçüncü bir yazıçı tərəfindən bütövlükdə yenidən qurulmuşdur və İmadəddin İsfahaninin 1092-ci ildən 1152-ci ilə qədər olan illəri əhatə edən yuxarıda qeyd olunan salnaməsinin qısaldılmış versiyasını əlavə etmişdir. Durand-Guédy hesab edir ki, digər təkliflər daha az inandırıcıdır: Çarlz Pierre Henri Rieunun sonradan Angelika Hartmann tərəfindən də qəbul edilən hipotezisinə görə, orijinal əsər Bağdadda yazılmışdır, bunun qarşılığında, Dr. Qiblə Ayaz iddia edir ki, Sədrəddin əl-Hüseyni ilə Seyid Sədrəddin Nişapuri eyni adamdırlar və o, Xarəzmilərə tabe olan Nişapur şəhərində mülki xidmətçi olmuşdur. O, həmçinin Xarəzm hökmdarı II Məhəmmədin hakimiyyəti dövründən bəhs edən əsərin müəllifir.

Əxbar əl-dövlə əl-səlcuqiyyə Səlcuq tarixinin ən az başa düşülən salnaməsi olması ilə tanınır.

Mənbə

• David Durand-Guédy. al-Ḥusaynī, Ṣadr al-Dīn. Encyclopaedia of Islam. 2017. ISBN 1873-9830.