Əziyev məscidi
Əziyev (Əzi, Əziyevskaya, Qazi, Qaziyev) məscidi — 1736-cı ilə qədər Tarixi Başqırdıstan ərazisindəki əsas məscid sayılırdı. Başqırdların daxili özünüidarəetməsində ən yüksək güc olan məsciddə ümumbaşqır xalq məclisləri (yiyinlər) keçirilirdi.
| Əziyev (Qazi) məscidi | |
|---|---|
| Status | cümə məscidi |
| Şəhər |
 Ufa |
| Aidiyyatı |
 Başqırdıstan |
| Tikilmə tarixi | XIII əsr |
| Üslubu | İslam memarlığı |
| Material | daş |
| Vəziyyəti | 1736-cı ildə dağıdılıb. |
Bersuvan çayı yaxınlığında (Bersianka), Kurqaul dağının (Çesnokovskaya dağı[1]) yaxınlığında — indi Ufa şəhərinin ərazisində (Kirov rayonu) yerləşirdi. Bu ərazi Ufa qalası ilə Başqırdıstının tarixi torpaqları arasındakı sərhəddə idi. Bersuvanda Ufa məmurları Rusiya, Orta Asiya və Qazaxıstandan gələn xarici diplomatları və ticarətçiləri təntənəli şəkildə qarşılayırdılar.
Tarixi
redaktə
Daş məscidin təməlinin dəqiq nə zaman qoyulduğu məlum deyil. Məscid təxminən XIII-XIV əsrlərdə tikilmişdir, ziyarətgahın təməli "Başqırdistanın ilk imamı" Hüseyn bəyin fəaliyyəti ilə əlaqələndirilir.[2][3] Başqırd epik əfsanəsi "Sartayev soyunun sonuncusu"na (başq. «Һуңғы Һартай») görə , 1391-ci ildə başqırdların Topal Teymur qoşunlarına qarşı apardığı mübarizəyə rəhbərlik edən Calık-bəy, Hüseynbəy məqbərəsində və Qazıyev məscidində dua etmişdi.
Başqırdların daxili özünüidarəetməsində ən yüksək güc olan məsciddə ümumbaşqır xalq məclisləri (yiyinlər) keçirilirdi. Bu yığıncaqlarda gələcəkdə bölgənin gələcəyini təyin edən ən vacib qərarlar qəbul edilirdi. Yığıncaqlarda Başqırd soylarının nümayəndələri bütün digər soyların ümumi hərəkətlərini koordinasiya edir, çar hökumətinin bəzi tədbirləri ilə bağlı ortaq qərarlar, müharibənin və ya qiyamın başlaması və ya bitməsi barədə qərarlar qəbul edilir və hərbi hissələrin qoşunlarının rəhbərləri seçilirdi. Bundan əlavə, bu yiyinlərə xanlar dəvət edilir və kənarlaşdırılırdı, burada yalnız hər hansı bir üsyan və ya hərbi liderlərin müharibəsi zamanı lazımlı sayılırdılar. Qurultayda alınan qərarlar bütün başqırdlar üçün məcburi idi, təsdiqi, Quran üzərində and içmə şəklində müsəlman dini liderlərin iştirakı ilə qəbul edilirdi.[4] 11 fevral 1736-cı il fərmanlarının qəbulundan sonra, hakimiyyət nümayəndələrinin məcburi iştirakı ilə Lamyan çayı (indiki Başqırdıstan Respublikasının Qafuri rayonu) yaxınlığında ildə bir dəfə yiyin qurultayının keçirilməsinə icazə verildi, təşkilatçılar qurultayın çağırılması üçün məsələlərin siyahısı barədə razılığa gəlməli və iclasın keçirilməsi üçün Ufa qubernatorundan icazə almalı idilər. Daha sonra yiyin yığıncaqlarının keirilməsi qadağan edildi.[5]
Məscidin dağıdılması
redaktə4 oktyabr 1704-cü ildə ümumbaşqır iclasında qəbilə başçıları Jixarev və Doxov başqırdlara bölgədə 1704–1711 qiyamının başlanmasına səbəb olan 72 yeni vergi və verginin tətbiq olunduğunu elan etdilər. Əhməd Zəki Vəlidi Toğanın məlumatına görə başqırdlar bir qurultay üçün Bersuvanidə toplandılar, Aldar Tarxan da 5007 qırğız ilə 1707-ci ildə qırğızların yanına qaçan Seyid Batır oğlu 750 başqırdla birlikdə qurultaya gəldi. Qurultayda Ufaya hücum qərarı verildi.[6]
1734-cü ilin dekabrında Orenburq ekspedisiyasının fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq Əziyev məscidinin binasında Başqırd konqresi çağırıldı, onun çağırılmasının təşəbbüskarlarından biri abız Kilmyak Nuruşev idi.[7] Qurultayda, A. İ. Dobrosmıslova görə başqırdlar üsyanın qaldırılmasına qərar verildi "Ori şəhərinin girəcəyində bir şəhər və bir qala inşa etdirməklə Başqırdıstanın tədricən şərq tərəfindən mühasirəyə alınacağı qənaətinə gəlindi və beləliklə, Başqırdıstan əbədi olaraq Rusiyanın bir hissəsi olacaqdı, ancaq bundan əlavə, dörddə bir əsr əvvəl onlardan aldıqları torpaqlardan (indiki Turqay bölgəsinin şimal hissələrindən) qırğızlara qayıtmaq üçün bir yol qalmayacaqdı".[8]
Tarixçi N. A. Firsov "1762-ci ilə qədər yeni Rusiyada keçmiş Kazan xanlığının xarici əhalisi və zakamsk torpaqlarının müstəmləkəçiliyi" adlı əsərində bu hadisələr haqqında belə yazırdı: ".. Tokçura, Sankt-Peterburqda yaşayan rusların bütün Başqırd torpaqlarına sahib çıxmaq istədiklərini və bunun üçün Ori çayı üzərində bir şəhər qurmaq istədiklərini öyrəndi. Kilmyak abız dərhal bu məlumatdan sonra hərəkətə keçdi. Başqırd ustaları Bepenya Syuyanqulov, Seyitbay Eratkulov, Rısanbay Himbətov, Kusanbay batır və Kazan bölgəsindən qaçan Amin Kilmyakın ilk və əsas silahdaşlarından idilər. Noqay yolundakı Əziyev məscidi ruslara qarşı qiyamın ilkin planının hazırlandığı yer idi. Nəhayət, rusların orada əhər qurmalarının qarşısını almaq üçün, 1735-ci ildə bu üsyanı Ori çayı istiqamətindəki hərəkət etmək lazım idi".[9]
Tarixçi S. M. Solovyov "Qədim dövrlərdən bəri Rusiya tarixi" adlı əsərində Aziev məscidini Başqırdıstanda ilk adlandırır, həm də Orenburq ekspedisiyasının rəhbəri İ. K. Kirilov çar hökumətinə bu məsciddə müsəlman din xadimlərinin "qanunlarını təsdiqlədiklərini və yaydıqlarını və yalnız çuvaşlar və mordovalıları deyil, həm də rus qaçqınlarını sünnət etdiklərini" yazırdı. 16 dekabr 1735-ci il tarixli bir sənəddə, "İ. K. Kirilov və A. İ. Rumyantsev tərəfindən Nazirlər Kabinetində, Başqırd üsyanı bitdikdən sonra Ufa bölgəsi əhalisinin idarə edilməsinə dair təqdimat" olaraq adlandırılan Əziyev məscidindən bəhs olunur.[10] Bu sənəd Əziyev məscidinin eyni zamanda Başqırdıstanın çuvaş, mordoviya, rus və digər əhalisi arasında islamın yayılması üçün bir yer olduğunu düşünməyə əsas verir.
1735-ci ilin sonu və ya 1736-cı ilin əvvəllərində baş verən, Başqırd qiyamlarının yatırılması zamanı Əziyev məscidi Voloqda Draqon alayının iştirakı ilə İ. K. Kirilovun dəstələri tərəfindən dağıdıldı. Tarixçi V. N. Vitevski, Əziyev məscidinin "bütün iğtişaşlarda başqırdlar üçün müzakirə yeri rolunu oynadığını" və 1736-cı ilin yazında məscidin qiyamın yatırılması zamanı İ. K. Kirilovun cəza dəstələri tərəfindən dağıdıldığını yazır.[11]
Qiyam yatırıldıqdan sonra Ufa Uspenski monastrı rahibləri məscidin yerində fəaliyyətə başladılar.
İstinadlar
redaktə- ↑ Координаты горы: 54°36′00″ şm. e. 55°57′47″ ş. u.HGYO. При строительстве соседней железной дороги нижнее течение Берсувани было в точке 54°36′42″ şm. e. 55°57′21″ ş. u.HGYO повёрнуто на север, и теперь она протекает в 1 км. к северу от горы.
- ↑ Таймасов, Салават Усманович. Башкортостан и Казахстан в период становления Оренбургской губернии. Стерлитамак. 2006. 52.
- ↑ Таймасов, Салават Усманович. Башкирско-казахские отношения в XVIII веке. М.: Наука. 2009. 39. ISBN 978-5-02-037567-3.
- ↑ Азнабаев, Булат Ахмерович Чесноковская гора и речка Чесноковка Arxivləşdirilib 2018-10-03 at the Wayback Machine // Уфа : журнал.
- ↑ Асфандияров, Анвар Закирович. .
- ↑ ru:Ахметзаки Валиди Тоган. История башкир. Уфа: Китап. 2010. 21–23. ISBN 978-5-295-05000-8.
- ↑ "1737 г. февраля 19-марта 29. — Допросные речи руководителя восстания башкир Ногайской и Казанской дорог 1735—1736 гг. Кильмяка Нурушева". 2020-09-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-13.
- ↑ Добросмыслов, Александр Башкирский бунт в 1735–1736 и 1737 гг.// Труды Оренбургской учёной комиссии. Оренбург, 1900. Вып. 8. С.9.
- ↑ Фирсов, Николай Алексеевич Инородческое население прежнего Казанского царства в новой России до 1762 года и колонизация закамских земель. — Казань, 1869. — С. 259–260.
- ↑ Материалы по истории Башкортостана. Оренбургская экспедиция и башкирские восстания 30-х годов ХVIII в. / Авт.-сост. Демидова, Наталья Фёдоровна. Т. VI. — Уфа: Китап, 2002. — 768 с. — С. 100.
- ↑ Витевский, Владимир Николаевич И. И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 г. — Казань, 1897. Т. 1. — С. 146.