77-ci dağatıcı diviziya
Serqo Orconikidze adına Qırmızı Bayraqlı 77-ci dağatıcı diviziya — İkinci Dünya Müharibəsi illərində SSRİ Silahlı Qüvvələrinin hərbi hissəsi, milli Azərbaycan hərbi birləşməsi (1940-cı ilə qədər).
| 77-ci dağatıcı diviziya | |
|---|---|
| 77-я горнострелковая Краснознамённая дивизия имени Серго Орджоникидзе | |
 | |
| Növü | piyada |
| Yaranma tarixi | 30 oktyabr 1920-ci il — oktyabr 1942-ci il |
| Ölkə | SSRİ |
| Daxildir |
.svg){kind=small} Quru qoşunları |
| Himayədarı | 1-ci azad Azərbaycan Fəhlə və Kəndli Sovet atıcı diviziyası |
| Təchizatı | 77-ci atıcı diviziyası (2-ci komplektləşmə)(1942) |
| Müharibələr |
Sovet-yapon sərhəd münaqişələri İkinci Dünya Müharibəsi |
| Döyüşlər |
Xasan döyüşləri (1938-ci il) İkinci Dünya Müharibəsi Kerç-Feadosiya desant əməliyyatı(1941-1942) Qafqaz döyüşü (1942-1943) |
| Fərqlənmə nişanları |
 "Qırmızı Bayraq" ordeni |
| Komandanlıq | |
| Məşhur komandirləri |
Cəmşid Naxçıvanski Qambay Vəzirov Heybət Heybətov |
Tarixi
redaktə1920-ci il oktyabrın 20-də Bakıda 1-ci birləşdirilmiş azərbaycanlı fəhlə və kəndli sovet atıcı diviziyası kimi yaradılmışdır. 1924-cü ilə qədər hərbi birləşmə Qırmızı Bayraqlı Qafqaz ordusunun ərazi vahidinə daxil idi. 1929-cu ildə diviziya dağatıcı heyətinə çevrildi. SSRİ Hərbi Respublika Şurasının 29 oktyabr 1930-cu il tarixli 218 nömrəli əmri ilə hərbi birləşmə Serqo Orjonikidzenin adı ilə adlandırıldı. 1935-ci ildə diviziya "Qırmızı Bayraq" ordeni ilə təltif edildi. Hərbi Nazirliyin 21 may 1936-cı il tarixli 072 nömrəli əmrinə uyğun olaraq nömrələnmə dəyişikliyinə görə diviziya Serqo Orjonikidze adına 77-ci Azərbaycan Dağatıcı Qırmızı Bayraq Diviziyası adlandırıldı.
1937-ci ilin iyulunda diviziyanın komandiri Q.M Vəzirov həbs edilmiş və güllələnmişdir. Dviziyanın digər zabitləri də repressiyaya məruz qaldılar.[1]
1938-ci ilin may ayında 77-ci Azərbaycan dağatıcı diviziyasının 2-ci artilleriya diviziyası həyəcan siqnalı ilə qaldırıldı və qatarla Uzaq Şərqə göndərildi. Burada 1-ci Sakit Okean Silahlı Qüvvələrinin 15-ci yüngül artilleriya alayının tərkibində Xassan gölü üzərində döyüşlərdə iştirak etdi. Xalq Müdafiə Komitəsinin 16 iyul 1940-cı il tarixli 0150 nömrəli əmri ilə milli təşkil prinsipindən çoxmillətli təşkil olunmaya keçidlə əlaqədar olaraq hərbi birləşmə adından “Azərbaycanlı” sözü çıxarıldı.
İkinci Dünya Müharibəsi
redaktə
1941-1942-ci ilin qışında 51-ci ordunun tərkibində 77-ci diviziya Kerç-Feodosiya desant əməliyyatında iştirak etdi. 1941-ci il dekabrın 29-da dviziyanın 105-ci piyada alayı Kerç yarımadasına çıxaraq Akmonay rayonuna doğru irəlilədi. Dekabrın 30-na keçən gecə 105-ci atıcı alayı Kerçin, ertəsi gün səhər isə Feodosiyanın azad edilməsində iştirak etdi. 1942-ci il yanvarın 8-də 105-ci atıcı alayı böyük bir dəmiryolu qovşağının yerləşdiyi Vladislavovka dəmir yolu stansiyasını almanlardan azad etdi. Buradan alay 51-ci Ordunun sağ cəbhəsini qorumaq üçün Qeniçesk rayonuna göndərildi. Fevral ayına qədər diviziyanın bütün hissələri artıq Kerç yarımadasına köçürülmüşdü. 1942-ci ilin fevral ayında diviziya ağır texnikalarını itirən Vermaxtın 46-cı piyada diviziyasının birləşmələrini sıxışdıraraq Jantor, Tulumçak və Kiet kəndlərini düşməndən azad etdi. Sonradan hücum dayandırıldı və tərəflər Aq-Manay bərzəğindəki mövqelərində müdafiəyə keçdilər. Diviziya Vermaxtın yeni yaradılan 22-ci tank diviziyasının əks hücumlarını uğurla dəf etdi. 77-ci diviziya ilə gedən döyüşlərdə almanlar 27 tank itirdi. 1942-ci ilin may ayında 77-ci Diviziya Sovet qoşunlarının Taman yarımadasına geri çəkilməsini təmin etmək, çox sayda üstün düşmənin basqınlarını qarşısını almaq vəzifəsini icra etdi. Döyüş tapşırığını yerinə yetirərkən diviziyanın 105-ci piyada alayı 12 tank və 300-dən çox düşmən əsgər və zabitini məhv edərək Oğuztəpə bölgəsindəki mühasirə halqasını yardı. 77-ci atıcı diviziya Qırmızı Ordunun son birləşmələri arasında düşmənin 34 tankını, 10-dan çox artilleriya və minaatan batareyasını, 1500-dən çox əsgərini və zabitini məhv edərək Krımı tərk etdi.
Mayın 19-dan 20-dək diviziyanın şəxsi heyəti 47-ci Ordunun tərkibində Taman yarımadasında döyüş mövqelərini tutdu.
1942-ci il mayın 25-də 77-ci dağatıcı diviziyası 77-ci atıcı diviziyası olaraq yenidən təşkil edildi.
1942-ci il mayın 25-dən avqustun 11-nə qədər Taman yarımadasının sahillərini almanlardan müdafiə edir, sonra mövqelərini dəniz korpuslarının hissələrinə təhvil verir və Novorossiysk tərəfə hərəkət edir. Şəhərin şimal və şimal-şərqini əhatə edən keçidlərdə müdafiəni davam etdirir. Avqustun 18-də ərazilərdə ağır döyüşlər başlayır: Krımın cənubundakı hündürlük, Neberdjayevsk keçidi, Ostraya dağı, Koldun dağı, Adamoviç Balk gərgin döyüş səhnəsi meydanına çevrilir. 1942-ci il avqustun 18-dən 21-dək diviziya alayları Krımın cənubundakı yüksəkliklər bölgəsində piyada və düşmən tanklarının üstün qüvvələri ilə şiddətli döyüşlər aparmışdır. Yüksəkliklər bir neçə dəfə əldən-ələ keçir. Düşmən 1942-ci il avqustun 21-də Neberdjaevsk keçidini ələ keçirir. Avqustun 21-də əks-hücumla diviziya almanları geri atır və keçidin cənub-qərb hissəsinə nəzarəti ələ alır. Döyüş sentyabrın 5-dək davam edir. 324-cü alay Ostraya dağı bölgəsində arxaya keçən düşmən tərəfindən üç gün ərzində mühasirəyə alınır, lakin 1942-ci il sentyabrın 5-də mühasirə halqasını yarmağa müvəffəq olur.
1942-ci il sentyabrın 6-dan 11-dək 77-ci atıcı diviziyası Koldun dağı, Neberdjaevsk və Adamoviç Balk keçidi ərazisindəki sayca üstün düşmən qüvvələri və tankları ilə ağır döyüşlər aparır. Sentyabrın 11-dən 12-nə keçən gecə diviziya ordu komandanını ehtiyatına qaytarılır.
1942-ci il sentyabrın 19-dan etibarən 77-ci diviziya İrəvan rayonu bölgəsində düşmən hücumunun qarşısını alır. Sentyabrın 25-də hücum zamanı diviziyanın hissələri 3-cü Rumıniya Dağ Diviziyasını məhv edirlər.[2] Ümumilikdə, Novorossiysk yaxınlığındakı döyüşlərdə 77-ci atıcı diviziyası düşmənin 8 mindən çox əsgər və zabitini, 18 tankını, qoşun və yük maşınları olan 45 nəqliyyat vasitəsini, 22 artilleriya və minaatan batareyasını, 40-a qədər müxtəlif çaplı silahları məhv edir və ya ələ keçirir. Ağır döyüşlər diviziyaya böyük itkilər bahasına başa gəlir. Bu dövrdə diviziya yaralı, ölü və əsir qismində 6,810 əsgər və zabitini itirir.
1942-ci il oktyabrın 3-də hərbi birləşmənin sağ qalan hissəsi 216-cı atıcı diviziyasının heyətinin komplektləşdirilməsi üçün onun tərkibinə daxil edilir.
Döyüş heyəti
redaktə- 11-ci dağatıcı alayı
- 276-cı dağatıcı alayı
- 324-cü dağatıcı alayı
- 239-cu artilleriya alayı
- 179-ci fərdi tank əleyhinə (özüyeriyən artilleriya) divizionu
- 502-ci fərdi zenit artilleriya batalyonu
- 3-cü süvari eskadronu
- 41-ci sapyor batalyonu
- 136-cı fərdi rabitə batalyonu
- 85-ci artilleriya divizionu
- 73-cü tibb-sanitar batalyonu
- 140-cı avtonəqliyyat rotası
- 7-ci sahə çörəkxanası
- 77-ci artilleriya diviziyonu emalatxanası
- 207-ci sahə poçt stansiyası
- Dövlət bankının 235-ci sahə bilet şöbəsi
Atıcı diviziya kimi
- 105-ci atıcı alay
- 276-cı atıcı alay
- 324-cü atıcı alay
- 239-cu artilleriya alayı (20.9.1942-ci ilə qədər)
- 796-cı artilleriya polku (20.9.1942-ci ilə qədər)
- 197-ci fərdi tank əleyhinə qırıcı divizion
- 502-ci fərdi zenit artilleriya divizionu
- 351-ci minamyot divizionu
- 458-ci kəşfiyyat taboru
- 41-ci sapyor batalyonu
- 136-cı fərdi rabitə batalyonu
- 85-ci artilleriya divizionu
- 73-cü tibb-sanitar batalyonu
- 140-cı avtonəqliyyat taboru
- 7-ci sahə çörəkxanası
- 77-ci artilleriya diviziyonu emalatxanası
- 207-ci sahə poçt stansiyası
- Dövlət bankının 235-ci sahə bilet şöbəsi[3]
(ləğv edilməyən hərbi hissə nömrələri kursivlə göstərilib)
Diviziyanın komandirləri
redaktə- Cəmşid Cəfərqulu oğlu Naxçıvanski (1921-1931)[4][5]
- Diviziya komandiri Qambay Məmməd oğlu Vəzirov (1931 mart - 07/29/1937)[6]
- Heybət Atamoğlan oğlu Heybətov (Zyuvanov, Vladimir Pavloviç)[1][7]
- Polkovnik Pimenov Mixail Yakovleviç 05.09.1940 - 10.08.08.1941
- Polkovnik Volkov, Mixail Vasilieviç 10.09.1941 - 03.02.1942
- Polkovnik Tsindzenevski Pyotr Yakovleviç 03.03.1942 - 05.11.1942
- Polkovnik Toroptsev İvan Qriqoryeviç 06.02.1942 - 09.10.1942
- Polkovnik Kabanov Efim Efremoviç 09.11.1942 - 10.29.1942
Həmçinin bax
redaktəİstinadlar
redaktə- ↑ 1 2 Şəmistan Nəzirli. Azərbaycan generalları. Bakı: Gənclik, 1991. 208 səh.
- ↑ "Вайнер Б. А. «Советский морской транспорт в Великой Отечественной войне»". 2009-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-04.
- ↑ "Перечень № 5 стрелковых, горнострелковых, мотострелковых и моторизованных дивизий, входивших в состав действующей армии в годы Великой Отечественной войны 1941—1945 гг". 2013-03-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-12-23.
- ↑ Иванов Р. Н. Именем Союза Советских… Жизнь и гибель комбрига Нахичеванского. — М.: Герои Отечества, 2007.
- ↑ "Мемориал. Списки жертв политического террора в СССР". 2010-07-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-04.
- ↑ "33 yaşında general olan ilk azərbaycanlı". 2020-06-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-04.
- ↑ "Эйбатов (Зюванов) Эйбат Атамоглан оглу, генерал-майор". 2021-11-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-04.
Ədəbiyyat
redaktə- Горшков С. Г. На южном приморском фланге (осень 1941 г. — весна 1944 г.). — М.: Воениздат, 1989. — 286 с. — ISBN 5-203-00144-8.
- Гречко А. А. Битва за Кавказ. — М.: Военное издательство, 1967. — 424 с.
- Багиров Н. Т., Джавадов У. А., Зейналов Р. Э., Фельдман Ф. Г., Харченко М. О. «77-я Симферопольская. Краткая история.» Баку. 1981 год. Второе издание.
- Şəmistan Nəzirli. Azərbaycan generalları. Bakı: Gənclik, 1991. 208 səh.