Ağı

Ağı — şifahi xalq şerində yas mərasimi ilə bağlı qüssə, dərd, kədər ifadə edən poetik forma.

Ağı faciəli, sarsıntılı hadisələrlə, əsasən, ölümlə bağlı söylənir. Vaxtı ilə qədim türklərdə, eləcə də bu ailəyə daxil olan azərbaycanlılarda dünyasını dəyişmiş adamın cəsədinin yanında ağıları, əsasən qopuz adlı musiqi alətinin müşayiətilə oxumuşlar. Ə.Haqverdiyev yazır: "Qədim Azərbaycanda ölən böyük qəhrəmanlar üçün ağlamaq bir adət idi. Qəhrəman ölən günü camaatı bir yerə toplayardılar. Bu toplantıya "yuğ" deyərdilər (ağlamaq - yuğlamaq sözündəndir). Toplananlar üçün qonaqlıq düzələrdi, xüsusi dəvət edilmiş "yuğçular" isə ikisimli qopuz çalıb oynayardılar. Yuğçu əvvəlcə mərhum qəhrəmanın igidliklərini danışıb onu tərifləyərdi. Sonra isə qədim havalara keçib şanlı qəhrəman üçün ağı deyərdi. Toplaşanlar da hönkür-hönkür ağlayardı".

Ağıda emosional çalarlar güclüdür, o, ağıldan daha çox hissə təsir göstərmək məqsədi güdür. Bununla birlikdə, ağılarda konkretlik və ünvanlılıq, informativ yük və haqqında söhbət gedən şəxsiyyətin müəyyən səciyyəsi, portret cizgiləri də verilir. Bu mənada hər bir ağı müəyyən portret yaratma, faciənin təfərrüatını açma ünsürləri ilə də zəngindir. Ağılarda improvizasiya mühüm rol oynayır. Ağılar məzmunca bayatılardan fərqlənsə də, formaca onların eynidir. Məsələn:

Ağacda xəzəl ağlar,
Dibində gözəl ağlar,
Oğlu ölən analar
Sərgərdan gəzər, ağlar!

Dağlara dolu düşər,
Qar yağar, dolu düşər.
Qəbrimi yol üstə qaz,
Anamın yolu düşər.

Əzizim, qazan ağlar,
Od yanar, qazan ağlar.
Qəriblikdə ölənin
Qəbrini qazan ağlar.

Qardaş, qardaş, ay qardaş,
Qaşın ucu yay qardaş.
Kaş ki bacın öleydi,
Deməyəydi vay qardaş.

Ağılara destruktiv şeir formasında da təsadüf edilir. Həm də burada ölən yüksək sima, hünərli, mərhəmətli, nəcib şəxs kimi təsvir olunur. Məsələn:

...Gümüş xəncəlli,
Ağ bağrı çatladan,
Düşmən bağrı yaran.
Aslan ürəkli,
Şir biləkli,
Bənövşə bığlı,
Mina boylu,
Darvaza kürəkli,
Gen sinəli,
Gözü qızlar avçısı,
Dili qızlar elçisi,
Balam vay!

Azərbaycan folklorunda nəsr formasında söylənən ağılar da mövcuddur. Məsələn: "Açılmayan tüfəngin, sivrilməyən xəncərin öz canına qurban. Ay kimi doğudun, gün kimi batdın, minəndə at bağrı yardın, düşəndə yer bağrı yardın. Saydığına salam verdin, saymadığına yan verdin, düşməninə dirsək göstərdin, qəniminə qan uddurdun. Altının bədöv atına, çiyninin tüfənginə, tərkinin dolu xurcununa, ağzının kəsərli sözünə anan qurban".

Hər bir fərdin dəqiq bioqrafiyası, həyat tərzi, peşəsi, məşğuliyyəti olduğundan, bu müxtəliflik ağılarda da öz əksini tapır. Yəni, ağı-bayatıları istisna etmək şərti ilə destruktiv və nəsr formalı ağılarda personofikasiya çox güclüdür, onların hər biri konkret bir şəxsin həyatını, əməllərini, nisgilini ifadə edir, onun ömür yolu haqqında təəssürat yaradır.

Müəllifsiz ağılarla bir sırada müəllifi bəlli olan ağılar da mövcuddur. Məsələn, Qarabağ hakimi İbrahim xanın oğlu Cavadın ölümü münasibətilə anasının dediyi "Oğul vay!.." ağısı müəllifli ağılara misal ola bilər:

Növrəstə Cavadım,
Güldəstə Cavadım!
Heyf ola ki ,sən getdin,
Ey xəstə Cavadım!

Ağı nümunələri yazılı ədəbiyyata da yol tapmışdır. XIX əsrdə yaşamış Gəncə şairlərindən Məşədi Hidayət Xakinin 9 yaşlı oğlu Abbasın ölümü münasibətilə qələmə aldığı ağı buna sübutdur:

Sübh oldu, gəlmədin, bala, barı nahara gəl!
Çox yatma qəbr evində, amandır, kənara gəl!
Nəmdir yerin, qışın günü yatmaq rəva deyil,
Qoy mən girim, qocalmışam, ol məzara, gəl!
Baran misal göz yaşım oldu rəvan mənim,
Rəhm eylə, qoyma məni çox da intizara, gəl!
Səbr eyləyim səndən sonra nə növ ilə, bala?
Qəddim dönüb kəmanə, nedim, yoxdu çarə, gəl!

Mənbə

• Elçin. Seçilmiş əsərləri. 10 cilddə. IX cild. Bakı: ÇİNAR-ÇAP, 2005, 509 səh.

Xarici keçidlər

• Ağılar Arxivləşdirilib 2020-08-01 at the Wayback Machine
• Sədaqət Nemətova. Poetik yaddaşımızda ağılar (pdf)