Abilitasiya

Abilitasiya (lat. abilitatio və lat. habilis sözlərindən götürülüb rahat, uyğunlaşan mənasına gəlir) — əlil və ya psixoloji cəhətdən zəif şəxslərin (məsələn, məhkumların) cəmiyyət həyatına uyğunlaşdırılmasına yönəldilmiş müalicəvi, pedaqoji, psixoloji və ya sosial tədbirlər toplusudur. Sözün əsl mənasında abilitasiya istənilən fəaliyyət növünə hazırlıqdır. Abilitasiyadan hələ cəmiyyət həyatına uyğunlaşmamış azyaşlı uşaqlar üçün də istifadə olunur.

Bu termindən nəqliyyat proseslərini təsvir etmək üçün də istifadə oluna bilər. Belə ki, nəqliyyat proseslərinin abilitasiya müddəti dedikdə köhnə nəqliyyat proseslərinin yekunlaşdırılması və yeni nəqliyyat proseslərinə tədricən keçid nəzərdə tutulur.

Reabilitasiya və abilitasiya anlayışlarının meydanagəlmə tarixi

Fiziki və əqli cəhətdən əlilliyi olan uşaqlara yardım məqsədilə abilitasiya ideyasının yaranma tarixi yetərincə qədimdir. Pedoqoji anlayış olaraq abilitisiya bir neçe əsr əvvələ təsadüf etsə də müasir dövrdə müəlliflər arasında fikir ayrılıqları vardır. Bu anlayış məna baxımından Danimarka və İsveçdə istifadə olunan normallaşma anlayışına bənzəyir.

Tibbi, psixoloji və pedaqoji nöqteyi-nəzərdən abilitasiya anlayışı çox vaxt reabilitasiya anlayışı ilə müqayisə edilir. Tibb ədəbiyyatının nevropatologiya dərsliyində L. O. Badalyan bu müqayisəni aşağıdakı formada vermişdir:

Abilitasiya — sosial mühitə hələ uyğunlaşmamış azyaşlı uşaqlarda işləmək, oxumaq və cəmiyyətin faydalı üzvü olmaq imkanlarının daimi itirilməsinə səbəb olan, həmin patoloji halların qarşısının alınmasına və müalicəsinə yönəlmiş terapevtik və pedaqoji tədbirlər sistemidir. Reabilitasiya — müvəqqəti və ya daimi əmək qabiliyyətinin itirilməsinə səbəb ola biləcək patoloji proseslərin qarşısının alınmasına və müalicəsinə yönəlmiş terapevtik və pedaqoji tədbirlər sistemidir. Beləliklə, reabilitasiya itirilmiş imkan və qabiliyyətlərin bərpası, abilitasiya isə uşaqların potensial imkanlarının inkişafıdır. L. İ. Baravikovun fikrincə :

Abilitasiya – reabilitasiya prosesilə eyni məna daşımamaqla yanaşı, əlil uşaqların həyati keyfiyyətinin yüksəldilməsinə yönəldilmiş sosial-psixoloji və mənəvi-əxlaqi işlərdir. Q. Sergeyev abilitasiyanı uşağın inkişafında pozuntuların qarşısının alınması ilə əlaqələndirir:

Reabilitasiya — xəstə və əlillərin pozulmuş sosial funksiyalarını və əmək qabiliyyətini bərpa etməyə (və ya kompensasiya etməyə) yönəlmiş tibbi, pedaqoji və sosial tədbirlər kompleksidir. Abilitasiya — uşağın inkişaf pozğunluqlarının erkən mərhələdə qarşısının alınmasıdır.

O. A. Qerasimenko və R. P. Dimenşteyn abilitasiya anlayışına adaptasiya və inteqrasiya nöqtəyi nəzərindən baxarkən maraqlı fikirlər irəli sürmüşdürlər.

Abilitasiya — yeni imkanların yaradılması, sosial potensialın artırılması, fərdin cəmiyyətdə özünü reallaşdırmaq qabiliyyətidir. Bu, normal inkişaf edən bir uşaqda özbaşına əmələ gələn qabiliyyətlərin inkişafdan geri qalan uşaqlarda mütəxəssislər tərəfindən xüsusi tədbirlər vasitəsilə əldə olunmasıdır. Adaptasiya — cəmiyyətdə qazanılmış sosial potensialın fərdi həyata keçirilməsidir.

Yuxarıdakı fikirlərdən belə nəticəyə gələ bilərik ki, "abilitasiya" inkişaf qüsurları olan uşaqların potensial imkanlarını stimullaşdıran, sosial uyğunlaşma bacarıqlarını və sosial potensialını inkişaf etdirən adaptiv inkişaf fəaliyyətidir.

Abilitasiyanın vacib olduğu hallar

İnsana hansı hallarda abilitasiyanın lazım gəldiyini bilmək üçün bir sıra faktorları gözdən keçirmək lazımdır. Bunlara misal olaraq hələ ana bətnində meydana gələn sinir sistemi zədələnmələrini, doğuş zamanı yaranan beyin travmalarını göstərmək olar. Körpələrdə olan belə hallara sinir sistemi pozğunluqlarından əlavə iltihab proseslərini və mərkəzi sinir sisteminin digər pozğunluqları da aid edilir. Serebral iflic xəstəliyi olan uşaqlara da abilitasiya lazım gəlir. Rusiyada belə xəstələrin müalicəsi üçün daha çox tədbirlər görülür. Belə ki, müalicə doğum evlərində, yeni doğulmuş körpələr üçün ixtisaslaşdırılmış şöbələrdə, ortopediya şöbələrində, ixtisaslaşmış sanatoriyalarda, körpələr evində, uşaq bağçalarında, internat məktəblərində və uşaq evlərində bir neçə mərhələdən ibarət olaraq aparılır.

Müasir cəmiyyətdə abilitasiya prosesinin rolu

Cəmiyyətdə əlil uşaqların mövcud olma faizi olduqca yüksəkdir. Ona görə də müxtəlif abilitasiya mərkəzlərinin yaradılması tələb olunur. Belə mərkəzlərdə hər bir uşağa fərdi olaraq çoxmərhələli abilitasiya xidmətləri göstərilir.

Əlil uşaqların abilitasiyası onların cəmiyyətə ən səmərəli şəkildə uyğunlaşması üçün nəzərdə tutulan kompleks tədbirlərdir. Belə mərkəzlərin mövcudluğu sayəsində uşaqlar öz potensiallarını tam şəkildə həyata keçirə bilirlər. Sosial institutlar da abilitasiya prosesində fəal iştirak edərək bu problemlərin həllində mühüm rol oynayırlar.