İllinoys karyası

İllinoys karyası
İllinoys karyası
Elmi təsnifat
	Domen: Eukariotlar Klad: Diaphoretickes Ranqsız: Arxeplastidlər Aləm: Bitkilər Klad: Streptofitlər Klad: Ali bitkilər Klad: Çoxsporlu bitkilər Klad: Borulu bitkilər Klad: Toxumlu bitkilər Klad: Çiçəkli bitkilər Klad: Evdikotlar Klad: Bazal evdikotlar Klad: Superrozidlər Klad: Rozidlər Klad: Fabidlər Dəstə: Fıstıqçiçəklilər Fəsilə: Qozkimilər Yarımfəsilə: Juglandoideae Triba: Juglandeae Yarımtriba: Karyakimilər Cins: Karya Növ: İllinoys karyası
Beynəlxalq elmi adı
	Carya illinoinensis K.Koch;
ITIS	19234
NCBI	32201
EOL	594985

İllinoys karyası (lat. Carya illinoinensis) — bitkilər aləminin fıstıqçiçəklilər dəstəsinin qozkimilər fəsiləsinin karya cinsinə aid bitki növü.

Təbii yayılması

Vətəni Şimali Amerikada Missisipi çayının hövzəsinin ətrafıdır. Belarusiyada, Ukraynada, Krımda və Qafqazda, Qara dəniz sahillərində becərilir.

Haqqında

İllinoys karyasına pekan və ya Braziliya qozu da deyilir. Yabanı və mədəni halda bitir. 1909-cu ildə Qafqazın Qara dəniz sahillərində, 1934-cü ildə Orta Asiyada və sonra Krımda becərilməyə başlanmışdır. Plantasiyaları Abxaziyada, Azərbaycanda Lənkəran (xüsusən Talışda) və Zaqatalada vardır. Hazırda mədəni halda becərilən qərzəkli meyvədir. 6–8 yaşından məhsul verir.

Çiçəkləməsi və çiçəyinin quruluşu adi qoza bənzəyir. Meyvəsi qərzək içərisində sentyabr-oktyabrda yetişir. 3–10 ədəd olmaqla bir salxımda bitir. Tam yetişdikdə qərzəyi partlayır. Qəhvəyi rəngli, silindrik formalı nazik və hamar qabıqlıdır. Uc tərəfi bir qədər şiş olur. Daxilində şirin qırmızı-qəhvəyi rəngli ləpəsi yerləşir. Ləpə meyvənin 38–50%-ni təşkil edir. Tərkibində 70% yağ, 8–19% zülal, 14,3% karbohidrat və başqa maddələr vardır. Meyvələri təzə və qurudulmuş halda yeyilir.

Qənnadı sənayesində, aşpazlıqda və yağ almaq (zeytun yağına oxşar) üçün sərf edilir. Oduncağı açıq qəhvəyi rəngdə, bərk, ağır olduğundan kənd təsərrüfatı maşınları üçün müxtəlif hissələr hazırlanmasında işlədilir.

Botaniki xarakteristikası

Boyu 60 m, gövdəsinin diametri 250 sm olan ağacdır. Geniş dağınıq çadırvari çətirlidir. İri, sıx və qollu-budaqlıdır. Qabığı qalın olub, üzərində dərin çatlar əmələ gəlir. Zoğları sıx tüklüdür. Uc və yan tumurcuqları yumurtavari, tüklüdür. Yarpaqları təklələkvari olub 50 sm uzunluğundadır. Payızın son ayına kimi yaşıl rəngini saxlayır. Cavan zoğları sıx tükcüklüdür. Yarpaqları 11-17 yarpaqcıqdan ibarətdir. Yarpaqları uzunsov lansetvari, ucu sivri, kənarları mişar dişlidir. Erkəkcik sırğaları 3-3-dür, erkəkciklərinin sayı 4-6-dır və sarı rəngli tozcuqları vardır. Dişicik çiçəklərinin sayı 3-11-dir. Meyvəsi yalançı çəyirdək-meyvədir. Salxımda 3-10 ədəd birgə yerləşir. Meyvəsi iridir, yoğunluğu 3 sm-ə çatır. İşıqsevəndir, torpağa az tələbkardır, dərin və nəmli torpaqlarda yaxşı bitir. Bataqlıq torpaqları xoşlamır. Qısa müddətli şaxtaya (-250C) dözür. Toxumu qırmızımtıl qəhvəyi rənglidir. Meyvəsi noyabr ayında yetişir. Meyvəsində (ləpəsində) 50-71% yağ vardır.

Ekologiyası

Rütubətli, gilli torpaqlarda yaxşı bitir. Kölgəyə davamlıdır.

Azərbaycanda yayılması

Azərbaycanda Lənkəranda, Zaqatalada, Göyçayda tək-tək nüsxələrə rast gəlinir.

İstifadəsi

Qozaları yeyilir. Qozunun ləpəsi şirindir və tərkibində asanlıqla həzm olunan 50–71% yağ vardır. Dekorativ bitki kimi tək-tək həyətyanı sahələrdə əkilir.

Sinonimləri

Homotipik sinonimləri

Juglans illinoinensis Wangenh.

Heterotipik sinonimləri

Carya angustifolia Sweet
Carya diguetii Dode
Carya oliviformis (F.Michx.) Nutt.
Carya pecan (Marshall) Nutt.
Carya pecan (Marshall) Engl. & Graebn.
Carya tetraptera Liebm.
Hicorius diguetii Standl.
Hicorius oliviformis (F.Michx.) Raf.
Hicorius pecan (Marshall) Britton
Hicorius tetraptera (Liebm.) Rzed. & al.
Juglans alba var. pacana Castigl.
Juglans angustifolia Aiton
Juglans cylindrica Lam.
Juglans oliviformis F.Michx.
Juglans pecan Marshall
Juglans rubra Gaertn.