Alaş hərəkatı

Alaş hərəkatı — indiki Qazaxıstanda, XX əsrin birinci rübündə Rusiya imperiyasının müstəmləkəçilik siyasətinə qarşı milli azadlıq hərəkatı. XIX əsrdə qazaxların milli ərazisinin çox hissəsi Rusiya dövlətinin mülkiyyətinə keçmiş, qaçqınların sayı kəskin şəkildə artmış, yerli əhali məskunlaşan torpaqlardan zorla sıxışdırılıb çıxarılmışdır. Çarizm siyasətinə qarşı mübarizəyə milli ziyalılar rəhbərlik etmiş, Rusiyada 1905–1907-ci illər inqilabı sonra onlar Alaş hərəkatını yaratmışdılar. Karkaralı petisiyası (1905) Alaş hərəkatının proqramı olmuşdur. Demokrat-maarifçilər Əlixan Bökeyxan, Əhməd Baytursunov və Mustafa Şokay qazax cəmiyyətinin tərəqqisi yollarını axtarır, Dövlət Dumasında müsəlman fraksiyalarının işinə rəhbərlik edirdilər. Onların təşəbbüsü ilə "Aykap" jurnalı (1911), "Birlik tuı", "Sarı-Arka", "Akjol" qəzetləri təsis edilmişdir. Bu qəzetlərdə maarifləndirmə işləri aparılırdı. Alaş hərəkatının məqsədi qazax xalqının özünü idarə etməsi, xalqın müstəqil dövlət, dövlət yaratmaq hüququ, Rusiyanın daxili bölgələrindən qazax torpaqlarına əhalinin köçürülməsini məhdudlaşdırmaq idi. Alaş hərəkatının nümayəndələri toalipionik heyvandarlığın qorunub saxlanmasının, kənd təsərrüfatının, sənayenin və ticarətin inkişafının tərəfdarı idilər. Beləliklə, onların proqramında milli mədəniyyətin, təhsilin və qazax dilinin inkişafı yer tuturdu. Rusiyada 1905–1907-ci illər inqilabı illərində yaranan Alaş hərəkatı 1917-ci ildə zirvəyə çatmışdır. Alaş Partiyası, Türkistan muxtariyyəti, Alaş Orda hökuməti yaradılmışdır. Bütün siyasi fəaliyyətə baxmayaraq strukturları bolşeviklər tərəfindən dağıdılmış, lakin Alaş hərəkatı dərhal siyasi mübarizə meydanını tərk etməmişdir. Onun prinsiplərini T. Rıskulov, S. İsfəndiyarov, S.Kojanov, Vakasov və J. Mınbayev xaricdə dəstəkləmişdir. Mühacirətdə "Yaş Türküstan" jurnalını (1929–1939) nəşr etdirən Mustafa Şokayın fəaliyyəti ilə Alaş hərəkatının mühacir nümayəndələri Qazaxıstanın milli azadlığını siyasi mübarizənin məqsədi kimi qarşıya qoymuş, qonşu müsəlman ölkələri ilə birləşməyi müdafiə etmişdilər. Alaş hərəkatının xadimləri repressiyaya məruz qalmışdır.

Əlixan Bökeyxan.

Həmçinin bax

• Alaşşünaslıq
• Alaş işi