Aleksandr Melniçuk

Aleksandr Savviç Melniçuk (ukr. Олександр Савич Мельничук, 1921–1997)—Ukrayna dilçisi.

Yaradıcılığı

A. S. Melniçuk bir sıra mülahizələri ümumiləşdirərək dillərin monogenez və ya poligenez olması məsələsinin tarixi linqvistikanın mühüm bir bölməsi kimi son dərəcə aktual olduğunu göstərir. Müəllif yazır: "Hind-Avropa dilçiliyində etimoloji tədqiqatın dərinləşdirilməsi istiqamətində son dövrlərdəki araşdırmaların gedişində gözlənilmədən dünyanın bütün müasir dil ailələrinin vahid mənşəyini aydın şəkildə sübut edən özünəməxsus və inandırıcı faktlar əldə edilmişdir". A. S. Melniçuk dünya dillərinin mənşə birliyini aydınlaşdırmağın yeni üsulunu müəyyənləşdirmiş və məqalədə konkret bir nümunə əsasında fikrini isbata çalışmışdır. Təbii ki, müəllifin bu üsulu da tarixi-müqayisəli analiz prosesində hamı tərəfindən qəbul edilmiş fonetik qanunlara əsaslanır. Prinsipin əsasında söz kökündə artikulyasiya bazasına görə yaxın olan samitlər durur.

Komparativistlər fərqli samitlərlə düzələn söz köklərini əksərən müqayisə üçün yaxın qoymamışlar. A. S. Melniçukun fikrincə, artikulyasiya bazasına görə eyni və ya yaxın olan samitlər əslində genetik cəhətdən eyni olan, lakin fonetik cəhətdən fərqlənən kökün variantlarını yaradan səslərdir. Mə’lumdur ki, bütün dil ailələrində samitlər başlıca olaraq iki qrupa – dilönü, dodaq və dilarxası, larinqal samitlərə ayrılır. A. S. Melniçukun yeni üsuluna əsasən, etimoloji araşdırmalar prosesində tək-tək samitlər müqayisə edilməməli, müqayisədə artikulyasiya bazasına görə yaxın olan bütün samitlər nəzərdə tutulmalıdır. Yalnız bu yolla etimoloji cəhətdən vahid kökün necə şaxələndiyini müəyyənləşdirmək olar. Bu o deməkdir ki, bir dil ailəsində söz kökündə bu və ya digər dilarxası və ya larinqal samit başqa dil ailələrində bir və ya bir neçə dilarxası, larinqal samitə uyğun gələ bilər. Ön sıra samitlər də eynilə nəzərə alınmalıdır.

A. S. Melniçuk mövcud tədqiqatlardan aldığı təəssürat əsasında saitlərin mənşəyi barədə də fikir söyləmişdir. Müəllifin fikrincə, i və u ən qədim saitlərdir; e tədricən i-dən, o saiti u-dan ayrılmış, başqa sözlə, i və e, u və o səslərinin mənşəyi bir olmuşdur. Ona görə də müxtəlif dillərə ayrılma dövründə eyni söz kökü həm i, həm də e, yaxud həm u, həm də o saitinin iştirakı ilə formalaşmışdır (müəllif daha əvvəllər sait səslərin aydın olmadığı, qeyri-müəyyən olduğu, diffuz səslər kimi tələffüz edilmədiyi fikrindədir); a saiti isə larinqal H samitinin tə’siri ilə yaranmışdır; buna görə də sözlərdə samitlər ilkin dövrlərdə i, u, a saitlərinin müşayiəti ilə ifadə olunmuşdur və müəllifin fikrincə, bunu türk dilləri bazası əsasında daha yaxşı izah etmək mümkündür. Həm də belə hesab olunur ki, i və u saitləri meydana çıxana qədər artıq a saiti özünün qeyri-müəyyən ə forması ilə mövcud idi. Məqalədə bu fikir də müdafiə edilir ki, hələ vahid dilin parçalanmasından əvvəl a saiti sıradan çıxmış zəif, larinqal bir səsin əvəzinə yaranmışdır, i, u, e, o saitləri isə dil ailələrinə məxsus protodillər dövründə inkişaf etmişdir. Buna görə də ulu dilin rekonstruksiyasının vokalizm qanunları əsasında bərpası cəhdi əsassızdır.

N. A. Andreyev kimi, A. S. Melniçuk da söz köklərini ikisamitli hesab etmiş və araşdırmalarını bu prinsip əsasında qurmuşdur. O, dil faktlarından aldığı təəssürat əsasında praformaların müəyyənləşdirilməsi üçün samitlərin metatezasının rolunu xüsusi nəzərə almağı lazım bilmişdir (türk dillərində: piç – ‘kəsmək’, çap – ‘biçmək, qırmaq’ kimi).

A. S. Melniçukun fikrincə, onun qeyd etdiyi struktur xüsusiyyətlər bütün dünya dillərində təkrar olunan etimoloji komplekslərin öyrənilməsində böyük rola malikdir və bu söz qruplarındakı mürəkkəb, özünəməxsus, həm də izomorf xüsusiyyətlər heç bir başqa səbəblə deyil, yalnız başlanğıcdan bütün dünya dillərinin qəti və şübhəsiz qohumluğunu nəzərə almaq əsasında aydınlaşdırıla bilər. Dünya dillərində eyni və yaxın semantika ətrafında birləşən söz qruplarının izomorfizmi (izomorfizm – eyni kökdən olub, səs tərkibi ilə fərqlənmə) ondadır ki, iki samit əsasında formalaşan hər hansı bir sözün ilk samiti arxa sıra, məsələn, k samiti olduqda izomorfizm nəticəsində başqa dillərdə həmin samitlə artikulyasiya bazası eyni (və ya yaxın) olan başqa samitlər (q, h, g və s.) işlənə bilər; söz kökünün son samiti ön sıra samitlərindən biri, məsələn, t olduqda digər dillərdə izomorfizm nəticəsində başqa ön sıra samitləri (s, z, d və s.) işlənir. Və, eyni zamanda, bu samitlər arasında ilk dövrlərdə i (i və ya e), u (u və ya o) və a (a və ya ə), yaxud da sonor samitlərdən (l, m, n, r) biri infiks kimi çıxış edir. A. S. Melniçuk ailələrin qruplaşdırılmasını özünəməxsus şəkildə aparmış və aşağıdakı dil ailələrini əhatə etmişdir: Hind-Avropa, Ural-Altay, semit, Afrika dilləri, Qafqaz, dravid, kxmer dili, İndoneziya, tay, Tibet-çin, Paleoasiya (çukot, eskimos, yukagir, ket, nivx), Amerika hindlilərinin dilləri. Ural-Altay dil ailəsi adı altında türk, monqol, fin-uqor, tunqus-mancur, samodiy, yapon dillərini birləşdirmişdir. Müəllifin Altay nəzəriyyəsini bu cür genişləndirməsi ağlabatandır.

Yer üzərində ulu dil protodillərə parçalandıqdan sonra eyni sözün izomorfları qohum protodillərdə (indiki dil ailələrinə aid kök dildə) hər bir insan cəmiyyətinin, hər bir tayfanın, xalqın səciyyəsinə müvafiq inkişaf yolu keçmişdir. A. S.. Melniçuk yuxarıda qeyd etdiyimiz prinsiplər əsasında eyni mənşədən olan bir söz kompleksinin (K^T, K^S, yə’ni ilk samiti dilarxası k və onunla yaxın məxrəcli, ikinci samiti dilönü t, s və onlarla yaxın məxrəcli səslər olan sözlər) altı struktur formada inkişafını müəyyənləşdirmişdir: 1. kt, ks tipli saitsiz kök variantları. Müəllif qeyd edir ki, Hind-Avropa dillərində elementar kt, ks söz kökü öz quruluş və səs variantları ilə birlikdə əlaqəli olan aşağıdakı mənaları ifadə edir: vurmaq, məhv etmək, deşmək, kəsmək, doğramaq, yarmaq, közərtmək, dişləmək, yemək, bişirmək, yandırmaq, xəstələnmək, qazmaq, hönkürmək, əkmək, dartmaq, oymaq, qaşımaq, daramaq, itiləmək, tərpətmək, dürtmək, tapdalamaq, söndürmək, çapmaq (səkmək), tullanmaq, qaçmaq, yıxılmaq, atmaq, diyirlətmək, sür’ətlə getmək. Kt, ks kökləri də səsdüşümü, səsartımı ilə *kt,*ghd, *d, *ghs,*s və s şəkillərdə variantlaşa bilmişdir: məs.: qəd. hind KSauati – məhv edir, GDHa – yeyən, Dan – diş, KSuo – xəstə və s.; hami-sami: maKTab – məktəb (ərəb) (baş hərflər ilkin söz köklərini bildirir); A. S. Melniçuk Ural-Altay (türk, monqol, fin-uqor, tunqus-mancur, samodiy, yapon) dil ailəsi ilə bağlı maraqlı bir mülahizə irəli sürmüşdür.