Aqqlütinativ dillər

(Aqqlütinativ dil səhifəsindən istiqamətləndirilmişdir)

Aqlütinativ dillər – Söz formaları aqlütinasiya yolu ilə düzələn dilllər. Türk, Fin-Uqor dilləri belə dillərdən hesab olunur. Bu dillər üçün şəkilçilərlə sözdüzəltmə və sözdəyişmə sistemli xarakter daşıyır, vahid təsriflənmə və hallanma xüsusiyyəti olmaqla şəkilçilərin eyni funksiyalılığı mövcuddur.

F.Şlegel (1772-1829) dilləri flektiv dillər və aqlütinativ dillər (affiksli) olmaqla iki yerə bölürdü. Sonradan onun qardaşı A.Şlegel (1767-1845) bu bölgünün yetərli olmadığını başa düşərək o bölgüyə birini də əlavə edib: amorf dillər.

Aqlütinativ dillərə aqlütinativləşən, iltisaqi, şəkilçili, şəkilçiləşən dillər də deyilir. Bu dillərdə bütün leksik-qrammatik, yəni sözdüzəltmə (derivasiya) və qrammatik, yəni sözdəyişmə (relyasiya) əlaqələr, ilk növbədə, şəkilçi morfemlər vasitəsilə realizə olunur.

Aqlütinativ dillərin səciyyəvi xüsusiyyəti bundan ibarətdir ki, həmin dillərdə kök və şəkilçi morfemlər hər bir halda öz müstəqilliyini qoruyur. Təsadüfi deyildir ki, A.Şleyxer aqqlütinativ dilləri bitkilərlə müqayisə etmişdir. Doğrudan da həmin dillərdə kök sanki ağacın gövdəsi, şəkilçilər isə onun şaxələri və ya budaqları kimi mövcud olur. Şəkilçisi olan, daha doğrusu, sözdüzəltmə və sözdəyişmə prosesləri şəkilçi morfemlərlə "mexanizmləşdirilən" digər dil tiplərindən fərqli olaraq aqqlütinativ dillərdə kök qrammatik vahid olmaqla, öz leksik və fonetik tərkibini həmişə mufahizə edir və şəkilçidən kənarda da mövcud olur. Bu dillərdə bütün söz kökləri sözə bərabər olur və müxtəlif lüğətlərdə müstəqil leksik vahidlər kimi qeyd olunur.

Aqlütinativ dillərdə, məsələn, Azərbaycan dilində bütün söz kökləri müstəqil leksik vahidlərdir, yəni müstəqil sözlərdir. Kökün söz olması üçün heç bir şəkilçiyə ehtiyac yoxdur. Şəkilçilər, bir qayda olaraq, sözdən kənarda olur, yəni sözə əlavə edilir. Məsələn, rus dilindəki "книга" sözünün Azərbaycan dilində leksik ekvalenti olan kitab sözünü nəzərdən keçirək. Rus dilində həmin sözü, deyək ki, yiyəlik halda işlətmək üçün onu dəyişdirməli oluruq: "книга-книги". Azərbaycan dilində isə qrammatik proses zamanı sözdə heç bir dəyişiklik baş vermir, sözə yalnız şəkilçi əlavə olunur: kitab+ın.

Aqlütinativ dillərdə kök kimi, şəkilçilər də spesifik xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Başqa tipli dillərdən fərqli olaraq aqqlütinativ dillərdə şəkilçilər təkmənalı olur, daha doğrusu, hər şəkilçi yalnız bir qrammatik məna daşıyır.

Mənbə redaktə

N.Məmmədov, A.Axundov. Dilçiliyə giriş. Bakı, 1980, s. 291-313.