Avropa hüquq sistemi

Avropada 3 əsas hüquq sistemi

Müxtəlif hüquq sistemlərində ümumi əlamətlərin və cəhətlərin mövcud olması onları təsnif edərək müxtəlif meyarır əsasında qruplaşdırmağa imkan verir. Dünya komparativistlərinin diqqətini çoxdan cəlb edən təsnifat məsələsi hüquq coğrafiyasının əsas problemlərindən hesab olunur. Tam və hərtərəfli təsnifat axtarışında olan hüquqşünas komparativistlər təsnifatın əsası kimi ən müxtəlif amilləri etik, irqi, coğrafi, dindən başlamış hüquq texnikası və hüquq üslubuna qədər olan amilləri götürürdülər. Bəzən isə irəli sürülən təsnifatda əsas tapmaq çətin olurdu. Fransız komparativisti R.Rodyerin fikrincə, hüquq coğrafiyasında "komparativistlərin sayı qədər təsnifat mövcuddur".

Təsnifatı

1900-cü ildə keçirilən I Beynəlxalq Konqresin iştirakçıları fransız, alman, ingilis, amerikan, slavyan və müsəlman hüquq ailələrini fərqləndirirdilər. 1919-cu ildə keçirilən tədbirdə, iştirakçılar üç hüquq ailəsinin daxil olduğu (fransız, ingilis, amerikan və müsəlman) təsnifatla kifayətlənmişdilər. XX əsrin əvvəllərində A. Esmen hüquq sistemlərini onların "tarixən formalaşması, ümumi quruluşu və fərqli xüsusiyyətlərini" əsas götürməklə aşağıdakı qruplara bölürdü: latın (roman) qrupu (bura fransız, belçika, italyan, ispan, portuqal, rumın və latın amerikası ölkələrinin hüququ daxildir); hüquq sistemlərinin alman qrupu (bura alman hüququ, Skandinaviya ölkələrinin hüququ, Avstriya və Macarıstan hüquqları aiddir); ingilis-sakson hüquq sistemi (İngiltərə, ABŞ və ingilisdilli müstəmləkələrin hüquqları); slavyan hüquq sistemi qrupu; müsəlman hüquq sistemi qrupu. A. Esmenə görə Roma və kanonik (kilsə) hüququ ayrıca iki orijinal sistem təşkil edir.

XIX əsrin 2-ci yarısında hüquqşünasların diqqətini hüquq sistemlərinin dilçilik əlamətləri üzrə birləşdirilməsi ideyası çox cəlb etmişdi. Əgər alman alimləri hüquq sistemlərinin hüquq ailələrində birləşdirilməsini başlıcası irqi və dil əlamətlərinə görə edirdilərsə, fransız komparativistləri etnik əlamətdən irəli gələn hüquqi "qohumluqdan" imtina edərək hesab edirdilər ki, təsnifatın əsasında hüquqi-tarixi amillər durur. Bu sahədə yeni təsnifat nikah və boşanma kimi hüquq institutu nümunəsində həyata keçirilirdi.

R. David təsnifat problemi ətrafında gedən mübahisələrə rəğmən yazırdı: "Heç bir mənası olmayan bu müzakirələrə çoxlu güc sərf olunub. "Hüquq ailəsi" anlayışı bioloji reallıqla heç bir ümumi yaxınlığa malik deyil. Ondan ayrı-ayrı hüquq sistemləri arasındakı oxşarlıq və fərqlərin əhəmiyyətini qeyd etmək üçün yalnız elmi məqsədlərlə istifadə edirlər.

Bu nöqteyi-nəzərdən bütün təsnifatların öz üstünlükləri var. Hər şey konkret təsnifatın öyrənilən bütün hüquq qaydalarının əsası olan problemin həll edilməsində rolundan asılıdır. Tanınmış komparativistlərin təsnifatları. Müqayisəli hüququn inkişafı tarixində dünyanın hüquq sistemlərinin müxtəlif komparativistlər tərəfindən yaradılan çoxsaylı təsnifat qrupları mövcud olmuşdur. Müasir dövrdə hüquq coğrafiyasında daha çox tanınmış komparativistlərdən E.QIassonun, A. Levi-Ulmanın, H. Sozer-Hollun, C. Viqmorun və başqalarının təsnifatları öyrənilir.E.QIasson öz təsnifatını hüquq sistemlərinin tarixi mənşəyi əsası üzərində quraraq, onları 3 qrupa bölürdü. Birinci qrupa roma hüququnun təsirini daha çox hiss edən İtaliya, Rumıniya, Portuqaliya, Yunanıstan və İspaniya kimi ölkələr daxil idi.

İkinci qrupa roma hüququnun təsiri çox az olan, əsasən adətlərə və barbar hüququna əsaslanan hüquq sistemli ölkələr İngiltərə, Skandinaviya ölkələri və Rusiya daxildir. Üçüncü qrupa roma və alman hüquqlarının təsirinə eyni dərəcədə məruz qalan ölkələr – Fransa, Almaniya və İsveçrə daxildir. Bu təsnifatın zəif tərəfi ikinci qrupa daxil olan ölkələrə roma hüququnun təsirinin qəbul edilməməsi idi. Bu təsnifatda daxili vəhdət çatmır.

A. Levi-Ulmanın təsnifatı hər bir hüquq qrupunun daxilində hüquq mənbələrinin roluna əsaslanırdı:

1. "adət (presedent) hüququ" ölkələrinin, kontinental ölkələrin hüquq sistemi;
2. "özünün mütləq sabitliyi və dini xarakteri" ilə səciyyələnən islam hüququ.

İsveçrə alimi H. Sozer-Holl qeyd edirdi ki, yalnız hər bir xalqın daxili dünyasını dərk etməklə onun hüququnun inkişafı xüsusiyyətlərini üzə çıxarmaq olar. Onun təsnifatı irqi əlamətə əsaslanırdı. Buna müvafiq olaraq o, hind-avropa, semit və monqol hüquq ailələrini fərqləndirir, həmçinin qeyri-sivilizasiyalı xalqların hüquq ailəsini ayırırdı. Hind-avropa hüquq ailəsi hindi, iran, kelt, yunan-roman, alman, ingilis-sakson, latın-slavyan hüquqlarından ibarətdir. Amerikan alimi C. Viqmor ("Dünyanın hüquq sistemlərinin mənzərəsi") ona məlum olan bütün hüquq sistemlərini 16 yerə bölürdü: Misir, Mesopotomiya, yəhudi, çin, hirıdi, yunan, roma, yapon, müsəlman, kelt, slavyan alman, dəniz, kilsə, romanist və ingilis.

R. Davidin və K. Svaygertin konsepsiyaları

Müasir dövrdə hüquq sistemlərinin təsnifatı məsələsi əvvəllər olduğundan daha çox əhəmiyyət kəsb edir. Bunu kəmiyyət göstəricilərindən də görmək olar. XX əsrdə milli hüquq sistemlərinin sayı artaraq 200-ə çatıb.

Hüquqi təsnifatın aparılmasının mürəkkəbliyi yenə də qalmaqda davam edir. Bu proses milli hüquq sistemlərinin çoxluğu ilə deyil, müəyyən bir dövrdə götürülən hüquqi inkişafın müxtəlif mərhələlərinin mövcudluğunun mümkünlüyünü şərtləndirən qeyri-ahəngdar sosial və tarixi inkişafla müşayiət olunur.

Fransız komparativisti Rene David "hüquq sistemləri" anlamından istifadə etrfıəklə üçlü bölgü ideyasını irəli sürdü. O, dünyanın 4/5 hissəsini əhatə edən "dini və ənənəvi sistemlər" adı altında mövcud olan hüquq dünyasının birləşdiyi üç hüquq ailəsini fərqləndirirdi. Onun təsnifatınm əsasında iki meyar dururdu; ideoioji meyarlar (bura dini, fəlsəfi, iqtisadi və sosial struktur amilləri daxil edilirdi) və hüquq texnikası meyarları. Hər iki meyar ayrı-ayrılıqda deyil, məcmu şəkildə istifadə olunmalı idi. R.Davidin təsnifatı hüquq elmində çox tanınmışdı. "Hüquq dairələri" anlamından istifadə edən K. Svaygert hüquq coğrafiyasında ikinci istiqamətin daha çox tanınmış nümayəndəsidir. 40 ilə yaxındır ki, o, təsnifat meyarı qismində "hüquqi üslub" anlayışını irəli sürür. Onun fikrincə, "ayrı-ayrı hüquq qaydaları (sistemləri) və bütöv qruplar özlərinin müəyyən edilmiş üslublarına malikdirlər. Ona görə də müqayisəli hüquq elmi bu hüquqi üslubları üzə çıxarmağa və həlledici üslub ünsürlərindən asılı oİaraq onları hüquq dairələrində qruplaşdırmağa və ayrı-ayrı hüquq qaydalarını bu hüquq dairələrində yerləşdirməyə cəhd göstərir. K.Svaygert 8 hüquq dairəsini fərqləndirirdi: Roman-German, Skandinaviya, ingilis-amerikan, sosialist, İslam hüququ, hindi hüququ və Uzaq Şərq ölkələrinin hüququ.

Komparativistlərdən H.Kyots və K.Ebert də bu təsnifatın tərəfdarıdır.

Müasir dövrdə başqa bir təsnifata görə dünyanın hüquq sistemləri aşağıdakı kimi qruplaşdırılır: dini (müsəlman, yəhudi və kanonik) və dünyəvi (qərb hüquq sistemiəri) ingilis-amerikan, roman-german, skandinaviya; qeyri-qərb hüquq sistemləri – sosialist, ideoloji və afrika adət hüququ. Dünyanm hüquq sistemləri və milli hüquq sistemi. XXI əsrdə milli hüquq sistemlərinin sayı 200-ə yaxındır. Şübhəsiz ki, bütün millihüquq sistemlərinə bir tərəfdən, hüquq sistemi kimi ümumi cəhətlər xasdır, digər tərəfdən isə onlar bir-birindən müxtəlif əlamətlərlə fərqlənirlər. Son illər dünyanın hüquqi "iqlimi" əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmişdir. Müqayisəli-hüquqi materiallardan getdikcə daha çox qanunvericilik mənbəyi kimi həm də məhkəmə qərarlarının mənbəyi kimi istifadə olunur. Bunun səbəbləri müxtəlifdir. Bura avropa inteqrasiyası, dünyanın bütün ölkələrini bir-birinə yaxınlaşdıran iqtisadi kooperasiya və sadəcə olaraq hər bir ölkənin hüquqşunaslarının yeni hüquqi problemləri həll edərkən, onların başqa ölkələrdə necə həll edilməsi haqqın da təsəvvürə malik olmağa təcrübi tələbatlar daxildir.

Görkəmli fransız komparativisti R.David qeyd edirdi ki, bütün dövrlərdə qanunverici müqayisəli hüquqdan istifadə edib. XIX əsrdə müqayisəli qanunvericilik haqqında heç də təsadüfən danışmırdılar. "1869-cu ildə Fransada müqayisəli qanunvericilik Cəmiyyətini yaradanların qayğısı (vəzifəsi) müxtəlif ölkələrdə qəbul edilən yeni məcəllələri öyrənməklə onlar haqqında təsəvvür yaratmaq, fransız məcəllələri iiə müqayisə etmək və qanunvericiyə bu və ya digər dəyişikliklər haqqında məlumat vermək idi".

R. David yazırdı: "Müqayisəli hüquqdan yalnız qanunverici istifadə etmək imkanına malik olmur (milli hüququ təkmilləşdirmək üçün). Hüquqi doktrina və məhkəmə təcrübəsi üçün də belə imkan yaranır. Qanun milli xarakterə malikdir. Hüquq özü isə qanunla eyniyyət təşkil etmir. Hüquq elmi təbiətinə görə transmilli xarakter daşıyır".

Fransada olan quruluşla və eyni ənənə ilə başqa ölkədə verilən, yazılan və tətbiq olunanlar bizim Azərbaycanda hüququn təfsiri üsullarına təsir edə bilər, bəzi hallarda isə qanunvericinin müdaxiləsi olmadan qanunların tətbiqinin yenilənməsinə gətirib çıxara bilər".

Məşhur alman komparativistləri K.Şvayqert və H.Köts hüquq sistemlərinin öyrənilməsində müqayisəli hüquqşünaslığın rolunu qiymətləndirərək, diqqəti birinci növbədə, onun fəaliyyətinin "qanunyaradıcı" istiqamətinə yönəldirdilər. "Müqayisəli hüquqşünaslıq indiki şəkildə iki tamamilə müxtəlif cərəyanın təsiri altında formalaşmışdır: yeni milli qanunların yaradılması zamanı xarici hüququn cəlb olunması (qanunverici müqayisəli hüquqşünaslıq); hüquq fenomenini daha yaxşı öyrənmək üçün müxtəlif hüquq qaydalarının müqayisəli təhlili (elmi-nəzəri hüquqşünaslıq)". Tarixən bir ölkənin hüquqyaradıcı prosesində digər ölkələrin qanunvericilik prosedurları, hüquq yaradıcılığının prinsipləri, forma və üsullarından tez-tez istifadə olunub. Qanunvericilik fəaliyyətinin müxtəlif metodları geniş tətbiq olunurdu.

Bizim respublikamızda dövlət müstəqilliyinin əldə olunması, dərin siyasi və hüquqi islahatların aparılması, beynəlxalq səviyyədə münasibətlərin inkişafı xarici ölkələrin və dünya hüquq təcrübəsinin öyrənilməsinin zəruriliyini şərtləndirmişdir. Belə şəraitdə hüquq coğrafiyası milli hüququn (bütün sahələrinin) təkmilləşdirilməsi üçün əvəzolunmaz alətdir.

Avropa hüquq məkanı Avropa sivilizasiyasının yaranması və inkişafında hüquq mühüm rol oynamışdır. Avropa hüququnun tarixi, dünyanın Avropa adlanan ərazisində yayılmış hüquq institutlarının, norma və ideyalarının tarixidir. Zamanla bu tarix yunan-roma hüquq ənənələrindən də qədim dövrə gedib çıxır. Qəbilə hüququ kimi formalaşan ibtidai hüquq antik dövrdə yunan-roma nailiyyətləri ilə zənginləşərək orta əsrlər dövründə adət və kanonik hüquqdan müxtəlif milli hüquq sistemlərinə for- malaşanadək çox mürəkkəb bir inkişaf yolu keçmişdir. Kontinental Avropa hüququ eyni zamanda Roma hüququnun resepsiyası tarixini yaşamışdır. Nəticədə yeni dövrdə Roman-German hüquq ailəsi, ümumi hüquqdan (ingilis-sakson) kəskin fərqlənən hüquq ailəsi kimi formalaşmışdır.

Tarixən formalaşan Avropa hüququ yeni hüquqi fenomen kimi XX əsrin 2-ci yansmda yaranmışdır. Avropada yaradılan müxtəlif təşkilatların hüququnu əhatə edən Avropa hüququ (müasir dövrdə Avropa Birliyinin (İttifaqının) hüququnu ifadə etmək üçün) terminindən geniş istifadə olunur. Müasir "Avropa hüququ" dünyanın müxtəlif hüquq sistemlərinin, o cümlədən 25 Avropa dövlətinin milli hüquq sistemlərinin əlamətlərini əks etdirən yeni bir sintetik hüquq ailəsi kimi formalaşmaqdadır. "Avropa hüquq məkanı" anlayışı ümumavropa prosesinin hüquqi amili kimi Heisinkidə, Avropada təhlükəsizİik və əməkdaşlıq üzrə Müşavirədə meydana gəlmişdir.

Fransız professoru M.Lesajın fikrinə görə "Avropa hüquq məkanı" ideyası Avropada insan hüquqları sahəsində Qərb-şərq münasibətlərinin üçüncü mərhələsinə yol açır. Bu anlayış Avropa dövlətlərinin insan hüquqları sahəsində əldə etdikləri (o cümlədən onların əməkdaşlığının müxtəlif hüquqi formaları sahəsində) müsbət nə varsa hamısını əks etdirir. Söhbət davam edən hüquqi yaxınlaşma, qovuşma prosesindən gedir.

Dünyanın əsas hüquq sistemlərinin təsnifatı tarixi

Dünyanın hüquq coğrafiyası, bir qayda olaraq, bir çox qüvvədə olan və fəaliyyət göstərən milli hüquq sistemlərinin məcmusundan yaranır. Bütün bu hüquq sistemləri bir-biri ilə bu və ya digər dərəcədə qarşılıqlı əlaqədə, qarşılıqlı asılılıqda olmaqla biri digərinə təsir göstərir. Aralarında olan əlaqə və təsir fərqləri bir hüquq sisteminin (milli) başqasına nisbətən daha çox ümumi əlamət və cəhətlərə malik olmasını şərtləndirir. Başqalarında isə üstün fərqli cəhətlər daha çox olur. Beləliklə, dünyanın hüquq xəritəsində mövcud olan yüzlərlə hüquq sisteminin arasında bir çoxu üstün oxşar xüsusiyyətlərə malik olur. Bu oxşarlıq müxtəlif tarixi, coğrafi, dini və s. səbəblərə bağlı olur.