Avtomatlaşdırılmış kitabxana informasiya sistemləri

Avtomatlaşdırılmış kitabxana informasiya sistemləri (AKİS) (ing. Integrated library system) — kitabxananın sifarişi və alınmasından tutmuş kitabxananın müştərilərinə kredit verilməsinə qədər kitabxana kolleksiyalarını izləmək üçün istifadə olunan kitabxana müəssisəsinin resurs planlaşdırılması sistemləri.

Hər bir oxucu (ziyarətçi) və nümunə verilənlər bazasında AKİS-ə fəaliyyəti izləməyə imkan verən unikal identifikatora malikdir.

Böyük kitabxanalar AKİS-dən kitabların və digər kolleksiyaların sifarişi və alışı, kataloqu, paylanması, materialların ehtiyatı və onların qaytarılmasını izləmək üçün istifadə edir. Kiçik kitabxanalar tez-tez bu xüsusiyyətlərdən bəzilərini istifadə edirlər.

Konsepsiyalar

Avtomatlaşdırılmış kitabxana informasiya sistemlərinin tərifi peşəkar vəzifələrin spektrinin aydınlaşdırılmasını tələb edir. Bu vəzifələrdən ənənəvi kitabxana texnologiyalarının avtomatlaşdırılmış texnologiyaları ilə əvəz edilməsi, əldə etməkdən başlayaraq müxtəlif istifadəçi xidmətləri ilə başa çatmaqda ön plana çıxır.

Ənənəvi AKİS-in əsas elementi bütün funksiyaları ilə birlikdə elektron kataloqdur (EK). AKİS-də işləyərkən ənənəvi kitabxananın bütün xassələri çox dəyişmədən qorunur, ilk növbədə kolleksiyalar adi formada saxlanılır; EK-də tam mətnlərə, rəqəmlərə, audio və video materiallara keçidlər, həmçinin internet resurslarına keçidlər mövcuddur.^[1]

Ənənəvi AKİS-nin əsas komponenti, konkret kitabxana baxımından istifadəçilərin kitabxana kolleksiyalarına ən rahat və adekvat çıxışını təmin edən kitabxana avtomatlaşdırma sistemidir (KAS). Məhz KAS sayəsində EK-nin doldurulması, saxlanması və istifadəçilərə təqdim edilməsi funksiyaları təmin edilir, kitabxana formatları və standartları, eləcə də EK-nin linqvistik vasitələri dəstəklənir.

AKİS-in ənənəvi istifadəsi vəziyyətində istifadəçi həmişə informasiya dəstəyi və illər ərzində hazırlanmış linqvistik dəstək (çap və elektron təsnifat sistemləri, səlahiyyət sənədləri və s.) ilə məşğul olur.^[2]

Rəqəmsal kitabxananın işlənib hazırlanmasında istifadə olunan indeksləşdirmə sistemləri ənənəvi AKİS-də istifadə olunanlardan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Məsələn, tam mətnin indeksləşdirilməsi yalnız mətnin özünü deyil, həm də axtardığınız mətnin hissələrini tapmağa imkan verir.

Biblioqrafik təsvir ənənəvi AKİS-də istifadə olunan biblioqrafik təsvirdən də çox vaxt fərqlənir. Dublin Core kimi adətən istifadə olunan metadata formatları təkcə internet resurslarını təsvir etməyə deyil, həm də konkret nəşrin qısaldılmış biblioqrafik təsvirini yaratmağa imkan verir. Bəzi hallarda biblioqrafik təsvir və buna görə də ümumiyyətlə elektron kataloq yoxdur. Müxtəlif siyahılar var: müəllifə görə, başlığa görə, reytinqə görə və s. Aydındır ki, elektron kitabların nisbətən kiçik kolleksiyası ilə belə siyahılarda axtarış çox çətin olmayacaq.

AKİS adətən əlaqəli verilənlər bazası, verilənlər bazası ilə qarşılıqlı əlaqədə olan proqram təminatı və iki qrafik istifadəçi interfeysindən (biri oxucular üçün, biri işçilər üçün) ibarətdir.

Əksər AKİS proqram təminatının fərdi funksiyaları ümumi interfeysdə birləşdirilən funksional tam modullardır. Modulların nümunə siyahısına aşağıdakılar daxildir:^[3]^[4]

vəsaitlərin alınması (sifariş, faktura və qəbul);
kataloqlaşdırma (nüsxələrin giriş və biblioqrafik təsviri);
tiraj (nüsxələrin verilməsi/oxuculara qaytarılması);
dövri nəşrlər (izləmə jurnalları və qəzetlər);
OPAC ictimaiyyət üçün açıq olan elektron kataloq və istifadəçi interfeysidir.

Müasir kitabxananın informasiya texnologiyası, ilk növbədə, avtomatlaşdırılmış kitabxana informasiya sisteminə əsaslanır, kitabxananın sənəd kolleksiyasının (həm ənənəvi (kağız), həm də elektron informasiya ehtiyatlarının) emalı, analitik və sintetik emalını və istifadəçilərə təqdim edilməsini təmin edir, bütün mərhələlərdə kitabxana kolleksiyaları: alışdan sifarişə qədər xidmət göstərir.

Kitabxanaya təsiri

Son otuz il ərzində kitabxanaların inkişafı əsasən hesablama sistemləri və informasiya texnologiyaları sahəsindəki tərəqqi ilə müəyyən edilmişdir. Elektron kompüterlər (kompüterlər) və avtomatlaşdırılmış informasiya emalı texnologiyaları dərhal əhəmiyyətli resurslara və qismən və ya tam rəsmiləşdirməyə məruz qalan bir çox müntəzəm məlumatların emalı əməliyyatlarına malik olan kitabxanalarda tətbiq tapdı. İlk avtomatlaşdırılmış kitabxana informasiya sistemləri (AKİS) meydana çıxdı. Birinci nəsil AKİS böyük və orta ölçülü kompüterlərə əsaslanırdı. Bu sistemlər geniş istifadə olunmur və yalnız dünyanın böyük kitabxanalarında istifadə olunurdu. 80-ci illərin əvvəllərində hesablama vasitələrinin istifadəsinə dəyişikliklər gətirən fərdi kompüterlər təqdim edildi: kitabxanalar fərdi kompüterlər əsasında ABİS yaratmağa başladılar. Yəni sistem bir kompüterdə yerləşirdi, istifadəçilər paylanmış vaxt rejimində işləyirdilər.

Sonralar AKİS lokal şəbəkə əsasında meydana çıxdı. Sistemlər ya əməliyyatların bir hissəsini, ya da bütün ənənəvi kitabxana dövrünü əhatə edir ki, bunlara aşağıdakılar daxildir: fərdi kompüterlər üçün proqram sistemlərinə xas olan istifadəçi dostu interfeysi onların kitabxanalarda geniş yayılmasına kömək etmişdir.

İstinadlar

↑ Wallace, Patricia M. Gary M. Pitkin (redaktor). Library Systems Migration: An Introduction. Westport, CT: Meckler. 1991. 1–7 [4]. ISBN 0-88736-738-0.
↑ Wallace, Patricia M. Gary M. Pitkin (redaktor). Library Systems Migration: An Introduction. Westport, CT: Meckler. 1991. 1–7 [3]. ISBN 0-88736-738-0.
↑ Adamson, Veronica, et al. (2008). "JISC & SCONUL Library Management Systems Study" (PDF). 2012-07-03 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-20. (1 MB). Sheffield, UK: Sero Consulting. p. 51. Retrieved on 21 January 2009. "... a Library Management System (LMS or ILS 'Integrated Library System' in US parlance)." Some useful library automation software are: KOHA, Greenstone, Libsys, and Granthalaya.
↑ Tennant, Roy. "Picking When to Jump, Part 2". Library Journal. Reed Business Information. 16 April 2008. 15 March 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 January 2009. Across the pond they use the term library management systems (LMS) for what we call the integrated library system (ILS).

Ədəbiyyat

Алешин Л. И. Автоматизация в библиотеке. Учеб. пособие. Ч. 1. — М.: Профиздат, 2001. — 176 с.
Воройский Ф. С. Основы проектирования автоматизированных библиотечно-информационных систем. — М.: ГПНТБ России, 2002. — 389 с.
Завгородний В. И. Комплексная защита информации в компьютерных системах. Учеб. пособие. — М.: Логос, 2001. — 264 с.
Клейменов С. А. и др. Администрирование в информационных системах. Учеб. пособие. — М.: «Академия», 2008. — 272 с.
Роб П. и др. Системы баз данных: проектирование, реализация и управление. 5‑е изд., перераб. и доп. — СПб.: БХВ-Петербург, 2004. — 1040 с.
Murray J. R. The Managerial and Cultural Issues of DMBS // DataBase Managament. — 1999. — № 1(8). — P. 32—33.
Zhu L. Employers’ expectations for head of technical services positions in academic libraries // Library Collections, Acquisitions, and Technical Services. — 2009. — Vol. 33. — Iss. 4. — P. 123—131.

[wallace1991-1] Wallace, Patricia M. Gary M. Pitkin (redaktor). Library Systems Migration: An Introduction. Westport, CT: Meckler. 1991. 1–7 [4]. ISBN 0-88736-738-0.

[wallace1-2] Wallace, Patricia M. Gary M. Pitkin (redaktor). Library Systems Migration: An Introduction. Westport, CT: Meckler. 1991. 1–7 [3]. ISBN 0-88736-738-0.

[3] Adamson, Veronica, et al. (2008). "JISC & SCONUL Library Management Systems Study" (PDF). 2012-07-03 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-20. (1 MB). Sheffield, UK: Sero Consulting. p. 51. Retrieved on 21 January 2009. "... a Library Management System (LMS or ILS 'Integrated Library System' in US parlance)." Some useful library automation software are: KOHA, Greenstone, Libsys, and Granthalaya.

[4] Tennant, Roy. "Picking When to Jump, Part 2". Library Journal. Reed Business Information. 16 April 2008. 15 March 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 January 2009. Across the pond they use the term library management systems (LMS) for what we call the integrated library system (ILS).

[1]

[2]

[3]

[4]