Aypara və ulduz rəmzi

Aypara və ulduz — ən qədim din və dövlət rəmzlərindən biridir. Daha çox müsəlman dünyasında yayılmışdır.

Türk-müsəlman simvolikasında aypara-ulduz

Deməli, bu rəmz həmişə müqəddəs sayılıb, sadəcə, zaman keçdikcə məzmununu dəyişərək İslamın da simvoluna çevrilmişdir. Bu proses türk xalqlarının X əsrdən başlayaraq İslamı qəbul edib, müsəlman dünyasında siyasi liderliyi öz üzərinə götürdüyündən sonra baş vermişdir. İlkin İslamda bütün müsəlmanlar tərəfindən qəbul edilmiş bir simvol olmamışdır, lakin XI əsrdən başlayaraq, xristian-müsəlman qarşıdurması şiddətlənmişdir və xristianlar bu qarşıdurmada xaç simvollarından geniş istifadə edirdilər. İspaniyada Rekonkista və Xaçlı yürüşləri zamanı xristianlar üzərində xaçın təsviri olan bayraqlardan, qalxanlardan, dəbilqələrdən istifadə edərək savaşlar aparmışdırlar. Buna qarşı İslam ideyasını əks etdirən bir rəmzin tətbiq edilməsinin zərurəti yaranmışdır. Bu rəmzi də müsəlman dünyasında liderliyi ələ keçirən türklər gətirdilər. Xaçlılara qarşı mərdliklə vuruşan müsəlman türklər öz qədim simvolu olan aypara və ulduzdan istifadə etmişdirlər və bu andan o İslamın rəmzinə çevrilmişdir. Gələcəkdə isə aypara və ulduz rəmzi Osmanlı imperiyasının simvolu olmuşdur. Osmanlıların bütün fəth əməliyyatları bu simvolun altında həyata keçirilirdi. Bundan sonra ayrpara və ulduz rəmzi bütün müsəlman dünyasında istifadə edilməyə başlamışdır.

Tarixi faktlara əsaslanaraq demək olar ki, aypara-ulduz rəmzi qədim türklərin İslamdan öncəki simvolu olmuşdur. Buna dəlil kimi, arxeoloji qazıntılar zamanı Orta Asiyada tapılmış və VI–VII əsrlərdə basılmış Göytürk imperiyasının sikkələrini göstərmək olar. Onların üzərində bu rəmz təsvir olunmuşdur.^[1] Bəlkə də bu fakt qədim türklərin şumerlərin nəsli olduğunun daha bir dəlilidir. Bu şəkillərdə diqqəti cəlb edən amil ulduzun altıguşəli olmasıdır.

Bundan sonra da, müxtəlif türk və müsəlman dövlətləri öz simvollarında aypara-ulduzdan istifadə edib və etməkdə davam edirlər. Bəzi hallarda isə ayparalar ulduzsuz da təsvir olunmuşdur. Buna misal olaraq Qızıl Orda (XIII–XIV əsrlər) və Qəznəvilər (X–XII əsrlər) dövləti kimi böyük türk imperiyalarının bayraqlarını göstərmək olar.

Ulduzlarla bağlı simvol Yaxın Şərq ölkələrində müsəlman-türk memarlığında da geniş istifadə olunurdu. Məsələn, Misirdə türk sülaləsi olan Tulunilərin hakimiyyəti (IX əsr) zamanı inşa edilmiş sultan Əhməd ibn Tulun məscidinin günbəzində Quran ayələri ilə birlikdə altıguşəli ulduzun da təsviri həkk olunmuşdur. Qahirədəki bəzi məscidlərin minbərlərində də bu rəmzə rast gəlinir.

Qızıl Orda dövlətinin rəmzi
Osmanlı bayrağı
Konstansa şəhərinin günbəzində aypara

Bakının Məhəmməd məscidində ulduzlar

Daha bir misalı Azərbaycan memarlığından gətirmək olar. Şirvanşahlar dövründə (XI əsrdə) Bakıda inşa olunan Məhəmməd məscidinin üstündə beş və altıguşəli ulduzlar həkk olunmuşdur. O dövrdə Şirvan səlcuğ türklərinin təsiri altında olmuş və bu simvol məhz türklər tərəfindən burada yayıla bilərdi.

Aypara və ulduz bayraqlarda

Türk və müsəlman dövlətlərinin bayraqlarında ayparaların yerləşmə tərzi və ulduzların guşələrinin sayı çeşidli ola bilər. Bu simvolu özündə saxlayan rəsmi bayraqların natamam siyahısı:

Başqa mədəniyyətlərdə aypara-ulduz rəmzləri

Lakin, qeyd edilməlidir ki, aypara və ulduz simvolları təkcə türk və müsəlmanlar tərəfindən deyil, həm də başqa millətlər və diniləri nümayəndələri tərəfindən istifadə edilmişdir. Yəni bu simvol qədim Mesopotamiyadan bütün dünyaya yayılmışdır, lakin ondan orta əsrlərdə daha da çox türklər və müsəlmanlar istifadə etmişdirlər. Məsələn, bu cür rəmzlərə Həbəşistan və Yəməndə də rast gəlinir. Aypara-ulduz təsvirləri Eritreyanın Matara kəndində yerləşən, Havulti adlanan obeliskində (Sütun şəklində daş abidədir) və Aksum dövrünün, Xristianlıqdan öncəki dövrlərə aid olan sikkələrinin (şəkilə bax) üzərində çəkilmişdir. Aksum çarlığı II–IX əsrlərdə Həbəşistan (Efiopiya) ərazisində yerləşmişdir. VIII əsrə qədər çox güclü dövlət olmuş və hətta Bizans imperiya ilə rəqabət aparmışdır. Aksum çarları VI əsrdə Xristianlığı dövlət dini elan etmişdirlər. Aksum çarlığı ilə İslamın ilk tarixi də bağlıdır. Məkkə şəhərinə Yəməndən hücum edən aksumlu Əbrəhə və onunla bağlı olan Fil hadisəsi Quran ayələrində (105-ci ayədə) əks olunmuşdur. İlk müsəlmanlara sığınacaq verən nəcaşi (çar) Ashama da Aksum çarı olmuşdur.

Əvvəllər yunan şəhəri olan Bizantiumda (sonra Konstantinipolis, daha sonra İstanbul) Xristianlıqdan öncəki dörlərdə da aypara-ulduz rəmzi ilahə Artemidanı simvolizə etmiş və şəhərin rəsmi simvolu olmuşdur.^[2] Bizans imperiyasında Xristianlıq rəsmi dövlət dininə çevriləndən sonar, bu simvolu Həzrət Məryamın adı ilə baqlamışdılar. İstanbulu fəth edən Osmanlılar, şəhərin aypara-ulduz rəmzini saxlamışdıdırlar. Sadəcə, onu Osmanlı imperiyasının rəmzi kimi kimi istifadə etmişdirlər. Ümumiyyətlə bu rəmz Roma imperiyasında da olmuşdur.

Üzərində imperator Hadrianusun rəsmi olan aypara-ulduzlu Roma sikkəsi
Sasani şahı Kavadın sikkəsi

Aypara və ulduz Xristian və Yəhudi simvolikasında da istifadə edilmişdir. Belə ki, Rus ortodoks (pravoslav) kilsələrində bəzi hallarda xaç aypara üstündə qurulmuşdur. Buna dəlil kimi, Vladimir şəhərindəki XII-ci əsrdə inşa edilmiş kilsənin gümbəzini (solda) göstərmək olar. Fələstinin Beytlehem şəhərində yerləşən kilsədə isə səkkiz kuşəli ulduz Həzrət İsanın doğulması zamanı göydə olan ulduzu simvolizə edir.^[3] Altı kuşəli "Magen-Dovid" (Davudun ulduzu) adlanan ulduz isə Yəhudiliyin rəsmi simvoludur (sağda). Bu simvol Avropa yəhudiləri arasında yalnız XIV-cü əsrdəndən etibarən qəbul edilmişdir.^[4]

Alfred Dürer. Səma kraliçası həzrət Məryam
Yəhudiliyin rəmzi

Aypara bəzi Roma papalarının; avropa zadəganlarının, sərkərdələrinin; Avropa, Amerika və Asiya dövlət və şəhərlərin da simvolu olmuşdur:

Mənbələr

Aydın Əlizadə. Aypara və ulduz simvolu Arxivləşdirilib 2015-03-31 at the Wayback Machine // Dövlət və Din ictimai fikir toplusu. — 2008. — N 1. — S. 62–66.
Aydın Əlizadə. Aypara və ulduz // Azərbaycan dili (6 sinif üçün dərslik). Bakı: Altın Kitab, 2013. s 89–90.

İstinadlar

↑ Göktürk Sikkelerinde Ay Yıldız. Türkler ay-yıldız motifini İslamiyetten önce de kullanıyormuş. // TRT-Haber, 2005.
↑ John Foley. The Guinnes Encyclopedia of Signs and Simbols. Guinnes Publishing Ltd., 1993, s.178–179.
↑ "Oktoqramma". 2022-05-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-13.
↑ Ravvin Adin Şteynzaltsın cavablarından. http://www.judaicaru.org/steinsalz/quest_2.html#_Toc533575769 Arxivləşdirilib 2019-09-11 at the Wayback Machine.

[1] Göktürk Sikkelerinde Ay Yıldız. Türkler ay-yıldız motifini İslamiyetten önce de kullanıyormuş. // TRT-Haber, 2005.

[2] John Foley. The Guinnes Encyclopedia of Signs and Simbols. Guinnes Publishing Ltd., 1993, s.178–179.

[3] "Oktoqramma". 2022-05-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-13.

[4] Ravvin Adin Şteynzaltsın cavablarından. http://www.judaicaru.org/steinsalz/quest_2.html#_Toc533575769 Arxivləşdirilib 2019-09-11 at the Wayback Machine.

[1]

[2]

[3]

[4]