Azərbaycanda abort

Azərbaycanda abort tələb əsasında hamiləliyin 12 həftəsinə qədər, xüsusi hallarda isə 12-28 həftə arasında qanunidir. Azərbaycanın hazırkı abort qanunu Azərbaycan Sovet İttifaqının tərkibində (Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası kimi) 1955-ci ildə qəbul edilmiş abort haqqında Sovet İttifaqının qanununa əsaslanır və Azərbaycan 1991-ci ildə müstəqil olduqdan sonra heç bir dəyişiklik edilməmişdir. 1965-1987-ci illər arasında abort nisbəti çox yüksək idi (20 ilə 28% arasında). Müstəqillik əldə etdikdən sonra abort nisbəti demək olar ki, iki dəfə azalıb və 2000-ci ildən sonra nisbətən sabitləşib (12-14%). 2014-cü ildə Azərbaycanda hamiləliklərin 13,8%-i abortla başa çatıb ki, bu da 2005-ci ildə qeydə alınan ən aşağı göstəricidən (12,1%) bir qədər yüksəlib.

Tarixi

Bütün keçmiş SSRİ- də olduğu kimi, 1992-ci ilə qədər Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası kimi tanınan Azərbaycanda da keçmiş Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının abort qanunvericiliyi və qaydaları əsas idi. Nəticə etibarı ilə Azərbaycanda abort praktikası bütün keçmiş SSRİ-də olduğu kimi idi.

Aşağıda verilən təsvir Azərbaycanın müstəqillikdən əvvəlki vəziyyətinə aiddir. Müstəqillik əldə etdikdən sonra abort haqqında qanunda heç bir dəyişiklik edilməyib.

Sovet İttifaqının 27 iyun 1936-cı il tarixli fərmanı həyat üçün təhlükə, sağlamlığa ciddi təhlükə və ya valideynlərdən miras qala biləcək ciddi xəstəliyin mövcudluğu istisna olmaqla, abortların aparılmasını qadağan etdi. Abort xəstəxanada və ya doğum evində aparılmalı idi. Xəstəxanadan kənarda və ya bu əlamətlərdən biri olmadan təhlükəli abort edən həkimlər bir ildən iki ilədək həbs cəzası ilə cəzalandırılırdı. Əgər abort antisanitar şəraitdə və ya lazımi tibbi təhsili olmayan şəxs tərəfindən aparılardısa, cəza üç ildən az olmayaraq azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılırdı. Qadını aborta sövq edən şəxs iki il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib. Abort etdirən hamilə qadına töhmət və təkrar cinayət törətdiyi təqdirdə 300 rubla qədər cərimə ödənilirdi.

Keçmiş SSRİ hökuməti 23 noyabr 1955-ci il tarixli fərmanla 1936-cı il fərmanında abortların aparılmasına dair ümumi qadağanı ləğv etdi. 1955-ci ildə də qəbul edilmiş digər qaydalar, əks göstəriş olmadıqda və bu andan sonra hamiləliyin davam etməsinin və doğuşun anaya zərər verəcəyi təqdirdə, hamiləliyin ilk on iki həftəsində abortların sərbəst şəkildə həyata keçirilə biləcəyini göstərirdi. Abort xəstəxanada həkim tərəfindən aparılmalı idi və ananın sağlamlığına təhlükə olmadığı halda, ondan pul alınırdı. Qeyri-qanuni abort edən şəxslər SSRİ Cinayət Məcəlləsinin qanunları ilə müəyyən edilmiş cinayət cəzalarına məruz qalırdılar. Məsələn, əgər abort xəstəxanada aparılmayıbsa, bir ilədək həbs cəzası, yüksək tibbi təhsili olmayan şəxs tərəfindən aparılıbsa, iki ilədək müddətə azadlıqdan məhrumetmə cəzası nəzərdə tutula bilərdi. Cinayətlərin təkrar törədilməsi və ya hamilə qadının ölümü və ya ağır xəsarət alması halında daha yüksək cəza səkkiz ilədək müddətə azadlıqdan məhrumetmə cəzası verilə bilər. Qanunsuz abort etdirən qadın cəzalandırılmırdı.

1955-ci il qanununun təsdiq edilməsinə baxmayaraq, keçmiş SSRİ-də qeyri-qanuni abort problemi tamamilə aradan qalxmadı. Bu vəziyyət qismən hökumətin kontrasepsiyaya qarşı ziddiyyətli münasibəti ilə nəticələndi. Bəzən kontrasepsiyaya dəstək göstərsə də, kontrasepsiyanı mümkün etmək üçün çox az şey etdi və 1974-cü ildə oral kontraseptivlərin geniş istifadəsini effektiv şəkildə qadağan etdi. Vəziyyət həm də qismən aborta xoşagəlməz baxan hökumət tərəfindən uşaq dünyaya gətirməyə yenidən canlanmış pronatalist yanaşma ilə bağlı idi. Nəticə ailə planlaşdırılmasının əsas üsulu kimi abortdan istifadə etmək idi.

Qeyri-qanuni abortların yüksək nisbətindən narahat olaraq, 1982-ci ildə hökumət hamiləliyin iyirmi səkkizinci həftəsinə qədər sağlamlıq səbəbi ilə abortların aparılmasına icazə verən bir fərman verdi. Hökumət qanuni abortların mümkün olduğu şərtləri genişləndirməyə davam etdi və 31 dekabr 1987-ci ildə hamiləliyin iyirmi səkkizinci həftəsi ərzində sorğu əsasında həyata keçirilən abortlar üçün qeyri-tibbi göstərişlərin geniş spektrini müəyyən edən başqa bir fərman verdi. Bunlar: hamiləlik zamanı ərin ölümü; hamilə qadının və ya ərinin həbsi; analıq hüququndan məhrum etmə; çoxşaxəlilik (uşaqların sayı beşdən çoxdur); hamiləlik dövründə boşanma; təcavüzdən sonra hamiləlik; və ailədə uşaq əlilliyi. Üstəlik, sərəncamda nəzərdə tutulurdu ki, komissiyanın razılığı ilə abort istənilən başqa əsasla həyata keçirilə bilər.

Hamiləliyin ilk on iki həftəsindən sonra abort üçün əsasların bu cür uzadılması, hökumətin kontrasepsiyaya ikitərəfli münasibəti ilə birlikdə, rəsmi olaraq bildirilən abortların sayının kəskin artmasına səbəb oldu. Abort hallarının yüksək olması ilə nəticələnən digər amillərə yüksək keyfiyyətli müasir kontraseptivlərin çatışmazlığı və daha az etibarlı ənənəvi üsullara etibar; cütlüklər arasında kontrasepsiya və tez-tez abortların sağlamlıq üçün zərərli nəticələri haqqında məlumatın olmaması; və həkimlər, tibb bacıları, müəllimlər və digər mütəxəssislər üçün adekvat təlimin olmaması. 1989-cu ildə bütün keçmiş SSRİ-də prezervativlərin mövcudluğu tələbatın cəmi 11 faizini təşkil edirdi; intrauterin cihazlar (IUD), 30%; və həblər, 2 faiz. 1990-cı ildə aparılan kontraseptiv vasitələrdən istifadə üzrə ümumittifaq seçmə sorğusunun məlumatları göstərir ki, Azərbaycanda 15-49 yaşlı bütün qadınların 6,5 faizi müntəzəm olaraq kontrasepsiyadan, 10,1 faizi bəzən kontrasepsiyadan istifadə edir, 41,9 faizi heç bir kontraseptiv üsuldan istifadə etmir və 35,3 faiz kontrasepsiya haqqında heç nə bilmirdi.