Vikipediya

Azadə Hüseynova

Azadə Hüseynova (tam adı: Azadə Cəbrayıl qızı Hüseynova; 2 yanvar 1937 – 1 dekabr 2016) — Azərbaycan alimi, texnika üzrə elmlər doktoru, professor.[1]

Azadə Hüseynova
Azadə Cəbrayıl qızı Hüseynova
Doğum tarixi
Doğum yeri Bakı, Azərbaycan SSR, SSRİ
Vəfat tarixi (79 yaşında)
Vəfat yeri Bakı, Azərbaycan
Vətəndaşlığı SSRİ SSRİ→
Azərbaycan Azərbaycan
Milliyyəti azərbaycanlı
Elmi dərəcəsi texnika üzrə elmlər doktoru
Elmi adı professor
İş yeri
Təhsili M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Sənaye İnstitutu
Mükafatları "Tərəqqi" medalı — 2005

Həyatı redaktə

Azadə Cəbrayıl qızı Hüseynova 1937-ci ildə Bakı şəhərində anadan olmuşdur. O, 1959-cu ildə M. Əzizbəyov adına Azərbaycan Sənaye İnstitutunun kimya-texnologiya fakultəsini bitirdikdən sonra “SK” zavodunda (Sumqayıt şəhərində) işləmiş, 1960-cı ildə S.M. Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin aspiraturasına daxil olmuş, 1963-cü ildə dissertasiya işini müdafiə etmiş və kimya elmlər namizədi elmi dərəcəsini almışdır.

1963-cü ildən AMEA-nın Y.H. Məmmədəliyev adına Neft-Kimya Prosesləri İnstitututunda kiçik elmi işçi, böyük elmi işçi və 1982-2016-cı illərdə “Avtomobil benzinləri” laboratoriyasının müdiri vəzifəsində çalışmışdır.

1980-cı ildə “Xırda dispersli katalizator iştirakında katalitik krekinq prosesindən istifadə etməkə yükəkoktanlı etilləşməmiş avtomobil benzinlərinin alınma texnolgiyasının işlənib hazırlanması” mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmiş və texnika elmlər doktoru elmi dərəcəsini almışdır.

1990-cı ildə “Qaz və yanacağın kimyəvi texnologiyası” ixtisası üzrə professor adına layiq görülmüşdür.

A.C. Hüseynova 2016-cı il dekabr ayının 1-də vəfat etmişdir.[2]

Elmi fəaliyyəti redaktə

A.C. Hüseynovanin elmi fəaliyyəti neftkimyası və neft emalı sahəsində yeni tullantısız texnoloji proseslərin elmi əsaslarının işlənib hazırlanmasına və yüksəkoktanlı etilləşməmiş Aİ-93 benzininin alınmasının yüksəkeffektli texnologiyasının yaradılmasına, həmçinin avtomobil benzinlərinə yüksəkoktanlı əlavələrin alınmasına, ağır neft xammallarının emalı üçün yeni texnoloji sistemlərin və katalizatorların yaradılmasına yönəlmişdir.

A.C. Hüseynova az və yüksək kükürdlü vakuum distillatlarının əsasında birbaşa katalitik krekinq prosesinin özündə etilləşməmiş Aİ-93 benzininin alınmasına verilmiş patentin müəlliflərindən biridir. O, əsas rejim parametrlərini və xammalın karbohidrogen tərkibini dəyişmək yolu ilə etilləşməmiş Aİ-93 benzininin alınmasını proqnozlaşdırmağa imkan verən bu prosesin elmi əsaslarını işləyib hazırlamışdır. Bu proses H. Əliyev adına Neft Emalı zavodunda 2,9 mln. manat/il iqtisadi səmərə verməklə müvəffəqiyyətlə tətbiq olunmuşdur.

A.C. Hüseynovanın rəhbərliyi altında və onun bilavasitə iştirakı ilə seolittərkibli katalizatorların iştirakında alternativ xammalın (C1-C3 biratomlu spirtlər) və katalitik krekinq prosesindən alınan C3-C4 qazlarının əsasında avtomobil benzinləri üçün yüksəkoktanlı əlavələrin alınması texnologiyası işlənib hazırlanmış, tətbiq üçün H. Əliyev adına Neft Emalı Zavoduna təqdim edilmiş və tövsiyələr zavod tərəfindən qəbul olunmuşdur.

A.C. Hüseynovanın rəhbərliyi altında benzinin çıxımını atırmaq və aşağı keyfiyyətli avtomobil benzinlərinin motor xassələrini yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə onların metanolla qarşılıqlı təsiri üzrə tədqiqatlar aparılmışdır. İşlənib hazırlanmış proses mövcud analoji proseslərdən onunla fərqlənir ki, təkrar emalın aşağı keyfiyyətli benzinlərinin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması onların ehtiyatlarının qeyri neft mənşəli xammaların hesabına artması ilə müşayiət olunur.

A.C. Hüseynova tərəfindən yaradılmış ağır neft qalıqlarının emalı prosesi çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu proses ağır neft qalıqlarından (mazut, qudron) nəinki mühərrik yanacaqlarının alınmasını, həmçinin tərkibində 90 %-ə qədər hidrogen olan qazın alınmasını da təmin edir. Prosesin işlənməsi zamanı müəyyən olunmuşdur ki, ağır neft qalıqlarının tərkibində olan və istifadə edilən dəmir oksid katalizatorunun səthinə çökən vanadium və nikel (V, Ni) metallarını legirləyici əlavə kimi effektli istifadə etmək mümkündür və bu praktiki olaraq müxtəlif növ neft qalıqlarının (kükürdlü, yüksəközülü) emalına imkan yaradır.

A.C. Hüseynova tərkibində zəif birləşmiş hidrogen atomu olan birləşmələrdən hidrogenin foto və termokatalitik yolla alınması üzrə tədqiqatlar aparmışdır. İlk dəfə üzvi birləşmələrdən hidrogenin alınması üçün volframın polibirləşmələrinin məhlulları əsasında fotosistemlər işlənib hazırlanmışdır. İşlənib hazırlanmış proses öz göstəricilərinə görə ən yaxşı xarici analoqlarından üstündür. O, əmtəə benzinlərinin tərkibində benzolun miqdarını azaltmaq və dünya standartları səviyyəsinə qədər endirmək məqsədi ilə birbaşa distillə benzinindən riforminq prosesində benzol əmələ gətirən fraksiyanı (q.b.-90 °C) ayırıb, hidroizomerləşmə prosesinə uğratmışdır. Həmçinin riformiq benzinindən ayrılmış benzol saxlayan fraksiyanı (q.b.-90 °C) katalitik krekinq prosesindən alınan butan-butilen fraksiyası ilə alkilləşdirərək riforminq benzininin tərkibində benzolun miqdarını 0,8 %-ə endirmişdir. O, həmçinin mühərrik yanacaqlarının ehtiyatını artırmaq məqsədi ilə ilkin xammal kimi aşağı keyfiyyətli kokslaşma benzinini hidrogenləşdirdikdən sonra riforminq prosesi üçün xammal kimi istifadə olunmasını da təklif etmişdir.

Onun rəhbərliyi altında və bilavasitə iştirakı ilə ümumi kükürdün miqdarını əmtəə benzinlərinin tərkibində aşağı salmaq (30 ppm-ə qədər və daha aşağı) məqsədi ilə yeni sənaye katalizatorlarından istifadə etməklə katalitik krekinq benzininin hidrokükürdsüzləşdirilməsi prosesinin (2-təbəqəli katalitik sistem sistem) texnologiyası işlənib hazırlanmışdır. Işlənib hazırlanmış texnologiya katalitik krekinq benzinində ümumi kükürdün miqdarını 25-20 ppm-ə, ən zəhərli və korroziya yaradan merkaptan kükürdünün miqdarını isə 5-3 ppm-ə qədər aşağı salmışdır. O, katalitik krekinq benzinində ümumi kükürdün miqdarını daha da aşağı salmaq üçün tərkibində dəyişkən valentli metallar olan heterogen katalizatorların iştirakında hidrogen-peroksidlə oksidləşdirici kükürdsüzləşdirmə prosesinin texnologiyasını da təqdim etmiş və oktan ədədini aşağı salmadan kükürdsüzləşdirmə dərəcəsini 86 %-ə çatdırmışdır.

Onun bilavasitə iştirakı ilə Beynəlxalq bankın spesifikasiyasına uyğun Azərbaycan üçün tövsiyə olunan yüksək oktanlı Aİ-92 benzininin alınma texnologiyası üzrə tövsiyələr işlənib hazırlanmış və təqdim olunmuşdur.

Əsas elmi nailiyyətləri redaktə

  • Müxtəlif növ neft xammalarının katalitik krekinqi prosesindən etilləşməmiş Aİ-93 benzininin alınmasının elmi əsasları işlənib hazırlanmış və proses Heydər Əliyev adına BNEZ-də tətbiq olunmuşdur.
  • Tərkibində zəif rabitə ilə birləşmiş hidrogen atomu saxlayan birləşmələrdən foto- və termokatalitik üsulla hidrogenin alınmasının fundamental elmi əsasları işlənib hazırlanmışdır.
  • Seolittərkibli katalizatorlarından istifadə etməklə C1-C3 doymuş biratomlu spirtlər, kənd təsərrüfatı tullantılarından alınmış bioetanol və müxtəlif proseslərdən alınmış kiçik molekul kütləli doymamış karbohidrogenlərin əsasında avtomobil benzinlərinə yüksək oktanlı əlavələrin alınması prosesi işlənib hazırlanmışdır.
  • Metaloksid katalizatorlarının iştirakında ağır neft qalıqlarının (qudron və mazut) emalı, eyni zamanda tərkibində hidrogenin qatılığı yüksək olan hidrogentərkibli qazın alınması prosesi işlənib hazırlanmışdır.
  • İkin emal və riforminq benzinlərinin aşağı oktan ədədinə malik yüngül fraksiyasının hidroizomerləşdirməklə dünya standartlarına cavab verən, tərkibində benzolun miqdarı az olan yüksək oktanlı benzinlərin alınmasının müxtəlif variantları işlənib hazırlanmışdır.
  • Riforminq prosesində xammal kimi hidrotəmizlənmiş kokslaşma benzinindən istifadə etmək hesabına mühərrik yanacaqlarının ehtiyatları artırılmışdır. Hazırda bu proses H.Əliyev adına BNEZ-də tətbiq olunur.
  • Hidro- və oksidləşdirici kükürdsüzləşdirmə proseslərindən istifadə etməklə oktan ədədini aşağı salmadan katalitik krekinq benzininin tərkibində avropa standartlarına uyğun kükürdün miqdarının aşağı salınması prosesi işlənib hazırlanmışdır.
  • Riforminq benzininin tərkibindəki C8+-polialkilaromatik karbohidrogenlərlə benzolun transalkilləşməsi prosesindən istifadə etməklə benzolun miqdarının aşağı salınması prosesi işlənib hazırlanmışdır.
  • Azərbaycan üçün beynəlxalq bankın spesifikasiyasına uyğun A-92 avtomobil benzininin alınması prosesinin texnologiyası üzrə tövsiyələr irəli sürülmüşdür.

Elmi-təşkilatı fəaliyyəti redaktə

  • AMEA NKPİ-nin Elmi Şuranın üzvü olmuşdur
  • AMEA NKPİ-nin nəzdindəki D 01.031 Dissertasiya Şurasının üzvü olmuşdur

Elmi Tədqiqatları redaktə

A.C. Hüseynova 260-dan çox elmi əsərin, o cümlədən 24 müəlliflik şəhadətnaməsi və ABŞ, AFR, İngiltərə, Kanada, Fransa, Yaponiya patentlərinin müəllifidir. Onun rəhbərliyi altında 16 elmlər namizədi və 2 elmlər doktoru müdafiə etmişdir.

Təltif və mükafatları redaktə

  1. SSRİ Neft Emalı və Neft-Kimya Sənayesinin Əlaçısı adı – 1966
  2. SSRİ Neft Emalı və Neft-Kimya Sənayesinin Əlaçısı döş nişanı – 1970
  3. SSRİ Xalq Təsərrüfatının İnkişafındakı nailiyyətə görə Bürünc medal - 1985
  4. Azərbaycan SSR EA-nın “Əmək Veteranı” nişanı - 1987
  5. Azərbaycan SSR EA-nın “Veteran” nişanı - 1989
  6. AMEA-nın Fəxri Fərmanı - 1997
  7. Azərbaycan Respublikasının “Tərəqqi” medalı - 2005 [3]
  8. Azərbaycan Respublikasının Əmək Veteranı – 2010
  9. Misir Ərəb Respublikasının Səfirliyi. Misir Mədəniyyət Mərkəzi. Təşəkkürnamə - 2010
  10. Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının Fəxri Fərmanı - 2012

Əsas elmi əsərlərin adları redaktə

  1. Алиев В.С., Рустамов М.И., Гусейнова А.Д.Агаева Р.Р. Увеличение производства высокооктановых автомобильных бензинов АИ-93 и АИ-98 / Химия и технология топлив и масел, №10, 1975 г.
  2. Рустамов М.И., Гусейнова А.Д., Мурадов Н.З. Влияние энергетического фактора на селективность процессов нефтехимиического и органического синтеза / Вопросы атомной науки и техники (серия:атомно-водородная энергетика и технология), 1987 г.
  3. Гусейнова А.Д., Сеидов З.Д., Мамедов Д.Н. и др. Пути получения автомобильных бензинов нового поколения / Процессы нефтепереработки и нефтехимии. 2002 г. № 4, (11) стр. 39-43.
  4. Азизов А.Г., Гусейнова А.Д., Ибрагимова М.Д. и др. Применение ионных жидкостей в процессе получения высококачественных автомобильных бензинов / Нефтепереработка и нефтехимия, 2007, №6, стр.25-27.
  5. А.Д.Гусейнова, Л.М.Мирзоева, И.С. Гусейнова, Р.А. Ашрафов, Ф.А. Бабаева. Снижение содержания бензола в риформате путем взаимодействия его узких фракций / Химия и технология топлив и масел, 2012, № 5, с. 26-28

İstinadlar redaktə

  1. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2020-08-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-22.
  2. ↑ http://www.nkpi.az/?page=read&id=172[ölü keçid]
  3. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-08-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-22.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azadə_Hüseynova&oldid=7167900"