Bəhreyn tarixi

Bəhreyn qədim tarixə malik ölkələrindən biridir. Bu ərazi müxtəlif dövrlərdə Dilmun, Sasanilər, Ərəb xilafəti və Qərmətilər dövlətləri tərəfindən işğal olunaraq onların tərkibinə daxil edilmişdir.

Qədim dövr

Bəhreyn qədim tarixə malik olan ölkədir. Adalar haqqında ilk məlumat eramızdan əvvəl III minilliyə aiddir. İlk ekspedisiyalarda arxioloqların diqqətini Bəhreyn ərazisində sərdabələr cəlb etmişdir. Bu sərdabələrin tədqiqinə 1879-cu ildə başlanılmışdır. Arxeoloqların muzeylərə verdikləri tapıntılar Bəhreynin qədim tarixini açmağa, bir vaxtlar çiçəklənən şəhərlərin mənzərəsini təsvir etməyə imkan verir. Bəlkə buna görə də qədim şumerlər onu "əbədi cənnətə" bənzədərək Dilmun adlandırmışlar. Şumerlərin bizim günlərə qədər qalmış yazılarında, Dilmun, iri ticarət və mədəniyyət mərkəzi kimi xatırlanır. Arxipelaqın əlverişli coğrafi mövqeyi, İran körfəzinin hər yerində ticarətə ağalıq etmək istəyənləri həmişə özünə cəlb etmişdir.

Tarixi tədqiqatlar göstərir ki, şumerlər, finikiyalılar və aşşurlar daim bu adalarda görünmüşlər. Finikiyalılar ticarət məntəqəsi kimi adalardan daha çox istifadə etmişlər. Buraya Aralıq dənizi regionundan bitki yağı, taxıl, şərab, silah və parça gətirirdilər. Əks istiqamətdə isə Yaxın Şərq ölkələrinin qiymətli ədviyyatı, dəri, xəz, xalça, Çin çörəyi və şəkər qamışı yola salınardı. Bir vaxtlar Bəhreyn həm də qızıl ticarəti üzrə tranzit məntəqə rolunu oynayırdı. Sonradan qızıl və qiymətli daş-qaş alveri başqa əmirliklərin əlinə keçmiş, Bəhreyn isə təbii mirvari istehsalçısı kimi dünyada məşhur olmuşdur.

Dilmun mədəniyyəti

The Bəhreyn Fortu, Dilmun dövrü

Dilmun mədəniyyəti çox əhəmiyyətli bir ticarət yolu idi. Özünün inkişaf mərhələsində, Bəhreyn, Küveyt və Səudiyyə Ərəbistanının ərazilərini əhatə edirdi. Çoz az dəqiq məlumatlar qalmasına baxmayaraq, alimlər hesab edirlər ki, bir neçə yaşayış məntəqələri, xüsusən Saar və Qalat-əl-Bəhreyn qədim Dilmun mədəniyyəti insanlarının məskunlaşdıgı ərazi olmuşdur. Saarda aparılan qazıntılar zamanı bizim eradan əvvəl 3-cü min illiyə aid qalıqlar tapılmışdı. Dilmun, bir çox ölkələrlə ticarət əlaqəsi qurmuşdu, Fars körfəzində ticarət axınına nəzarət edirdi və ticarət şəbəkələri Turkiyəyə qədər uzanmışdı.

İslam dövrü

İslam dininin 638-ci ildə qəbul edilməsinə baxmayaraq Bəhreyndə ilk məscid 740-cı ildə tikilmişdir. Bu məscid tarixi abidə kimi indiyə qədər qorunub saxlanılır. Özünün çoxəsrlik tarixində Bəhreyn, ya vahid dövlət olmuş, ya da kiçik şəhər – dövlətlərə parçalanmışdır. Bəhreyn tarixinin ən maraqlı səhifələrinə burada Ğərmətilər dövlətinin yaranması dövrünü aid etmək olar. İsmaililər məshəbinə etiqad edən Ğərmətilər özlərini İslam dinini yayan və "ədalət uğrunda çıxış edən" mübariz kimi qələmə verərək döyüşkən ordular yaratmışlar. Ğərmətilər müharibə etməklə yanaşı, həm də kənd təsərrüfatı və ticarətlə də məşğul olurdular. Bu dövrdə Bəhreyn çiçəklənirdi. Lakin sonralar Ğərmətilər dövləti tənəzzülə uğramış və artıq XI əsrdə bir dövlət kimi yoxa çıxmışdır.

Orta əsr

1515-ci ildə İran körfəzində peyda olmuş portuqallar Bəhreyn üzərində öz bayraqlarını qaldırmışlar. Portuqallar bu regionda çox qalmamışlar. Daha təcrübəli müstəmləkəçi dövlət olan İngiltərə mühüm strateji mövqeyə malik olan İran körfəzinə daxil olmaq və qədim Ərəbistan torpaqlarını ələ keçirmək üçün müxtəlif bəhanələr axtarırdı. Regionda getdikcə artmaqda olan quldurluq və qul alveri bu bəhanələrə səbəb oldu. "Quldurluğa və qul alverinə qarşı" şüar irəli sürən İngiltərə müstəmləkəçiləri İran körfəzi sahillərindəki ərazilər uğrunda mübarizəyə başladılar. Ucuz hədiyyələrlə yerli şeyxlərin "könlünü alaraq" və "Bəhreynin təhlükəsizliyinin qayğısını çəkmək barədə" vədlər verərək, İngiltərə İran körfəzində gəmilərinin sərbəst hərəkət etmək hüququnu qazandı.

XIX əsr tarixi

Bəhreyn ilə İngiltərə arasında ilk müqavilə 1820-ci ildə bağlanmışdır. Bu müqavilə Bəhreyni İngiltərədən tam asılı vəziyyətə salmışdır. Sonradan rəsmi London ilə Bəhreyn arasında ingiltərənin xeyrinə bir-birinin ardınca bir neçə müqavilə imzalanır.

XX əsr tarixi

1900-cü ildə ingilis müstəmləkəçiləri ölkədəki bütün hakimiyyəti öz əllərinə keçirirlər. O vaxtdan etibarən bütün sorğu, məlumat kitablarında Bəhreyn rəsmi olaraq Böyük Britaniyanın protektoratı kimi qeydə alınmışdır. Belə vəziyyət 1934-cü ilə qədər davam etmişdir. O vaxtlar ölkəni Böyük Britaniyanın İran körfəzi regionundakı rezidenti idarə edirdi. 1971-ci ilin axırınadək Böyük Britaniyanın İran körfəzindəki rezidentinin nümayəndəliyi Manamada yerləşmişdir.

Beləliklə, Ərəb Şərqində özünün müstəmləkəçilik siyasətini həyata keçirmək üçün Bəhreyn, Böyük Britaniyanın strateji forpostuna çevrilmişdir. Arxipelaqda, xüsusilə Mühərrək adasında Böyük Britaniyanın hərbi hava, Manama yaxınlığında isə hərbi dəniz bazaları yerləşirdi. Bəhreyndə hərbi bazaların saxlanılması hər il İngiltərə büdcəsinə 10 mln. funt sterlinqə başa gəlirdi. Lakin İran körfəzi əmirliklərində hasil edilən neft isə ingilis inhisarçılarına ildə 200 mln. funt sterlink təmiz gəlir gətirirdi. O vaxtlar ingilislərin bu regiondan çıxıb getməsi ağılasığmaz bir iş kimi görünürdü. Bununla belə 1960-cı illərin axırları üçün London rəsmiləri başa düşür ki, Bəhreynə müstəqillik verilməsindən heç cür qaçmaq mümkün olmayacaq. Bunu zaman özü tələb edirdi.

1971-ci ilin 14 avqustunda Bəhreyn özünü müstəqil dövlət elan etdi. Amma "gələcəyi nəzərə alan" peşəkar ingilis siyasətçiləri İran körfəzində baş verən siyasi iqlimin dəyişməsindən faydalanmağa nail ola bilmişlər. Onlar Bəhreyn ilə "Dostluq barədə" müqavilə imzalamışlar. Bu müqavilədə dövlətlərarası "məsləhətlərin keçirilməsi", "ümumi mənfəət", regionda "sabit vəziyyətin saxlanılması" və s. məsələlər nəzərdə tutulmuşdur.

Siyasətçilər yeni müqaviləni İngiltərənin Bəhreyndə öz keçmiş mövqeyini saxlamaq təşəbbüsü kimi qiymətləndirmişlər. Həqiqətən də uzaqgörən London diplomatiyası regionda apardığı siyasətdə bu dəfə də yanılmadı. Bəhreyn indi də Böyük Britaniya (həm də ABŞ) ilə sıx siyasi və iqtisadi əlaqələrə malikdir.