Bəlbək çayı
Bəlbək çayı (ukr. Бельбек, krımtat. Belbek, Бельбек) — Krımın cənub-qərbindən axan çay. Çayın uzunluğu 63 km, su hövzəsinin sahəsi 505 km², çayın mailliyi 6,0 m/km-dir. Krım dağlarının Baş silsiləsinin şimal-qərb yamaclarından axan iki çayın - Böyük-Üzənbaş və Kokkozki çayının qovuşmasından əmələ gəlir. Lyubimovka kəndi yaxınlığında Sevastopol körfəzindən 5 km aralıda Qara dənizə tökülür. Fruktove ölçmə stansiyasında orta uzunmüddətli su axını 2,08 m³/s təşkil edir.
| Bəlbək çayı | |
|---|---|
| ukr. Бельбек krımtat. Belbek | |
 | |
| Ölkə |
 Ukrayna |
| Mənbəyi | Krım dağları |
| Mənsəbi | Qara dəniz |
| Uzunluğu | 63 km |
| Su sərfi | 2,7 m³/s |
| Su sistemi | Dnepr/Qara dəniz |
| Su hövzəsi | Qara dəniz |
| Hövzəsinin sahəsi | 505 km² |
| DSR[rus.] | 21010000212106300000670 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Bəlbək Krım çaylarının ən dolğun çayıdır (Krım çayları arasında ən böyük orta illik su axınına malikdir)[1]. Yuxarı axarlarda çayın özü və qolları dar kanalı, sürətli axını və sıldırım hündür sahilləri olan fırtınalı, heç vaxt qurumayan axınlardan ibarətdir.
Adı
redaktəBəlbək hidronimi ənənəvi olaraq türkcə güclü və ya bərk bel ifadəsinin tərcüməsi ilə izah olunur (“dağda əsas dar keçid” variantı var). Kabarta-Su, Xəbər, Kabarda, Kabar adları da vardır. İohan Tunman 1777-ci ildə yazdığı “Krım xanlığı” əsərində belə qeyd edir: “Kabart çayın keçmiş adıdır. Bəlbəkdə ola bilsin ki, vaxtilə çərkəz-kabardin məskənləri olub”. Piter Pallas bir vaxtlar kabardiyalıların və ya çərkəzlərin Kabartanın (Bəlbək) yuxarı axarlarında yaşadıqları haqqında əfsanəni çatdırır: bu fərziyyələr müəyyən mənada təsdiqlənir. XIII əsrin sonu - XIV əsrin əvvəllərinə aid Pampuk-Kaya yaşayış məntəqəsində (Bəlbək çayının orta axarında) arxeoloji tapıntılar, Qafqaz mənşəli obyektlərə (Adıge mədəniyyəti) bənzəyir. 1836-cı ildə Peter Koeppen xəritəsində çayın iki adı var: Bəlbək və ya Kabarta. 1886-cı ildə Avropa Rusiyasının mühüm yaşayış məntəqələri Üzənbaş adlanırdı[2]. Həmçinin qeyd edilmişdir ki, qədim zamanlarda çay yalnız aşağı axarda Bəlbək, yuxarıda isə Kabarda və ya Kabarta-Su (Şişmiş) adlanırdı[3].
Təsviri
redaktəMaloye Sadovoe kəndi yaxınlığında Krım dağlarının Daxili silsiləsi keçərkən, çay vadisi əhəmiyyətli dərəcədə daralır və Bəlbək kanyonu adlanır. Eyni zamanda zirvə boyu ən dar yerdə çay dərəsinin eni 300 m, dərinliyi 160 m-dir. 20-ci əsrdə vadinin sağ yamaclarında son paleolit dövrünə aid kromanyonların aşkar edildiyi mağaralar vardır. Bəlbək kanyonu 1969-cu ildə Ukraynada respublika əhəmiyyətli təbiət abidəsi elan edilib.
Aşağı axarlarda çay gil çöküntülərini kəsir, axın yavaşlayır. Tez-tez baş verən daşqınlar səbəbindən 1980-ci illərin ikinci yarısında mənsəb yaxınlığındakı kanal ikiyə bölünür. Lakin sonradan çayda suyun səviyyəsi aşağı düşüb və bu gün yalnız yeni kanalda su var. Eyni zamanda Qara dənizə töküləndə bir neçə metrə qədər daralır.
Bəlbəyin qollarından birinin mənbəyi olan Kokkozka çayı (uzunluğu 18 km) Krımın Böyük Kanyonunda yerləşir.
Bəlbək çayının vadisində Krımın Syuyren qalası və Çelter-Koba mağara monastırı kimi görməli yerləri vardır. 30 saylı Zirehli Qüllə Batareyasının ərazisində çayın mənsəbində tavrlar tərəfindən tikilmiş ən qədim Ust-Bəlbək qalası var idi. Vadinin təbii cazibəsi Bəlbək kanyonunun qayalarıdır.
2021-ci ildə istifadəyə verilən Bəlbək suqəbuledicisi orta illik su sərfi saniyədə 2,1 kubmetr və 65 min kubmetr təşkil edir. Sevastopol şəhərinin ehtiyacları üçün gündəlik istehlakın orta illik axınının ən azı 36% -ni çaydan almağı planlaşdırır.
İstinadlar
redaktə- ↑ "Реки Крыма". abratsev.narod.ru (rus). 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-11-11.
- ↑ "Южный Крым из сборника Петра Кёппена 23–28" (rus). ЭтоМесто.ru. 1836. 2023-07-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-24.
- ↑ "Топонимические прогулки по Крыму: в тени Эски-Кермена" (rus). Большой топонимический словарь Крыма. 2015-02-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-02-10.