Bilateralizm

Bilateralizm — birbaşa iki ölkə arasında bağlanan ikitərəfli müqavilələr əsasında beynəlxalq ticarət və iqtisadi əlaqələrin təşkili. Müasir dünya iqtisadiyyatında bu cür müqavilələr ticarət və pul münasibətləri sahəsində məhdud bir rol oynayır. İstisna olaraq inkişaf etməkdə olan ölkələrə kömək göstərilən inkişaf etməkdə olan ölkələrlə münasibətlər ola bilər.

İkitərəfli münasibətdə beynəlxalq pul münasibətləri çox vaxt valyuta klirinqinə əsaslanır.

Ümumiyyətlə, inkişaf etmiş ölkələrin xarici iqtisadi siyasəti çoxtərəfli razılaşmalara əsaslanan çoxtərəfli xarakterizə olunur.

İki dövlət tərəfindən imzalanan sərbəst ticarət müqavilələri (sərbəst ticarət müqavilələri) və ya birbaşa xarici investisiyalar (xarici sərmayələr) kimi iqtisadi müqavilələr ikitərəfli yanaşmanın tipik nümunələridir. Əksər iqtisadi sazişlər razılığa gələn ölkələrin spesifik xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq imzalandığından, bir-birlərinə güzəştli şərtlərin verilməsi üçün ümumi bir prinsip deyil, situasiya fərqliliyi lazımdır. Beləliklə, ikitərəfli bir yanaşma ilə dövlətlər yalnız konkret razılaşan dövlətlərə aid olan daha çox fərdi razılaşma və öhdəliklər əldə edə bilərlər. Bununla birlikdə, dövlətlər bir güzəştə getməli olacaqlar, çünki bu, əməliyyat xərcləri baxımından çoxtərəfli bir strategiyadan daha çox israfdır. İkitərəfli bir strategiyada hər bir iştirakçı yeni bir müqavilə bağlamalıdır. Beləliklə, əməliyyat xərcləri az olduqda və iqtisadi baxımdan "istehsalçı artıqlığı" ilə uyğun gələn üzv artıqlığı yüksək olduqda üstünlük verilməyə meyllidir. Üstəlik, güclü bir dövlət kiçik dövlətləri liberalizm baxımından idarə etmək istəsə təsirli olar, çünki kiçik dövlətlərlə bir sıra ikitərəfli müqavilələrin qurulması dövlətin təsirini artıra bilər.

Məsələn

• Avstraliya və Kanada arasında ikitərəfli münasibətlər var; hər ikisi də oxşar bir hökumətə sahibdir və oxşar dəyərləri bölüşür və eyni titullu dövlət başçısına sahibdir. 1895-ci ildə Kanada hökuməti John Larkı Sidneyə bir ticarət komissiyası qurmaq üçün göndərdi və 1935-ci ildə Kanada iki ölkə arasındakı münasibətləri rəsmiləşdirmək üçün Charles Burchell'i (Avstraliyanın ilk Kanada Ali Komissarı) göndərdi. Hər iki ölkə müharibə zamanı müttəfiq idilər və ticarət-iqtisadi əlaqələri güclüdür.
• Hindistan və Nepal, qədim zamanlardan, eramızdan əvvəl 544-cü ildə Buddanın doğulmasından əvvəl də ikitərəfli münasibətləri davam etdirir. Bizim zamanımızda bu ənənəvi əlaqələr yazılı müqavilələrlə təsdiqlənir. Hindistan və Nepal arasında dostluq müqaviləsi 1950-ci ilin iyulunda imzalanmışdır. Bunun hər iki ölkə üçün mühüm iqtisadi və siyasi nəticələri var idi. 2011-ci ildə iki ölkə İnvestisiyaların Təşviqi və Müdafiəsi haqqında yeni ikitərəfli Saziş imzaladılar. Bu ikitərəfli müqavilələr beynəlxalq investisiya hüququnun inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Hər iki ölkənin vətəndaşları sərhəddən pasport və viza olmadan sərbəst şəkildə keçə, istənilən ölkədə yaşaya və işləyə bilər, istənilən ölkədə mülk və iş sahibi ola bilər. Gurxalar Hindistan ordusunun bir hissəsidir. Milyonlarla Nepallı uzun müddətdir Hindistanda yaşayır.
• Amerika Birləşmiş Ştatları, xüsusən də Cənubi Koreya, Yaponiya və Tayvan ilə bir sıra Şərqi Asiya ölkələri ilə ikitərəfli əlaqələr saxlayır. ABŞ-Yaponiya Təhlükəsizlik Müqaviləsi imzalanarkən ABŞ Yaponiya ilə ikitərəfli bir ittifaq qurdu. ABŞ, 1953-cü il ABŞ-Cənubi Koreya Qüvvələrin Statusu Sazişinə əsasən Koreya ilə ikitərəfli və 1954 Çin-ABŞ Qarşılıqlı Müdafiə Müqaviləsi imzalanarkən Çin Respublikası ilə bir ittifaq qurdu. NATO mərkəzli çoxtərəfli ittifaqları əhatə edən Avropa ölkələri ilə münasibətlərindən fərqli olaraq, ABŞ Şərqi Asiya ölkələrinin hər biri ilə birbaşa əlaqələrə üstünlük verir. ABŞ təhlükəsizlik ittifaqı yaratmaq və ya zirvə toplamaq əvəzinə hər bir ölkə ilə birbaşa əlaqə qurmağa çalışır. Həm tarixi, həm də siyasi baxımdan Şərqi Asiya bölgəsindəki hər bir ölkə bir-birinin düşməni və ya hədəfi ola bilər. Bu səbəbdən qarşılıqlı asılılığa əsaslanan çoxtərəfli ittifaqların qurulması nisbətən çətindir. ABŞ-nin ikitərəfli müqavilə seçməsinin əsas səbəbi çoxtərəfli müqavilələrdə olduğu kimi (məsələn, çoxtərəfli müqavilələrdə çatışmazlıq riski) qarşıdurmanın qarşısını almaq idi. Buna misal olaraq ABŞ-nin "mərkəz" olduğu və Şərqi Asiya ölkələrinin "spikerlər" olduğu "hub və spikerlər" əlaqəsidir; hər biri ABŞ ilə əlaqələndirilir, ancaq bir-biri ilə əlaqələndirilmir.

Tarixi

Bilateralizm yanaşmaya qarşı multilateralizm yanaşmanın mahiyyəti barədə uzun mübahisələr var. İkitərəfli müqavilələrin ilk rədd edilməsi Birinci Dünya Müharibəsindən sonra baş verdi, bir çox siyasətçi müharibədən əvvəl olan ikitərəfli müqavilələrin müharibəni qaçınılmaz hala gətirdi. Bu, çoxtərəfli Millətlər Liqasının yaradılmasına gətirib çıxardı (uğursuzluqdan 26 il sonra dağıldı).

İkitərəfli ticarət razılaşmalarına bənzər bir cavab, Böyük Depressiyadan sonra meydana gəldi, bu cür razılaşmaların iqtisadi tənəzzülü daha da artıran tarif artımı dövrünə səbəb olduğu iddia edildi. Beləliklə, II Dünya Müharibəsindən sonra Qərb Tariflər və Ticarət Baş Sazişi (GATT) kimi çoxtərəfli müqavilələrə üz tutdu.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı və Dünya Ticarət Təşkilatı kimi müasir çoxtərəfli sistemlərin yüksək statusuna baxmayaraq, diplomatiyanın əksəriyyəti hələ də ikitərəfli səviyyədə aparılır. İkitərəfli yanaşma çevik və yüngüldür ki, bu da mübahisələrə əsaslanan əksər çoxtərəfli sistemlərdə yoxdur. Əlavə olaraq, güc, qaynaqlar, pul, silah və ya texnologiyadakı bərabərsizlikləri, güclü dövlətlərin konsensusa əsaslanan çoxtərəfli bir diplomatiya forması ilə müqayisədə güclü dövlətlərin müsbət cəhət kimi qəbul olan bir dövlətin, bir səs qaydasının tətbiq olunduğu yerdə həll olunur.