Bioloji inkişaf təkamülü

Bioloji inkişaf təkamülü — Həyat şəraitinin kəskin dəyişməsi nəticəsində iqlimi daha sərt olan yerlərdə qədim çılpaqtoxumlu bitkilərdən tədricən mükəmməl bitkilər əvəz edərək qədim iynəyarpaqlılar əmələ gəlmişdi. Sonralar bu bitkiləri müasir iynəyarpaqlı çılpaqtoxumlu bitkilər-küknar, şam, ağ şam əmələ gəlmişdi.

Quru həyatında "məskunlaşan" bitkilərdə bir xətt özünü aydın göstərirdi, quruda yaşayan bitkilər arasında sporlarla çoxalan bitkilər öz yerini toxumlarla çoxalan bitkilərə verdi. Sporlarla çoxalan bitkilərdə su əsas rol oynayır. Quru şəraitində suyun lazımi dərəcədə olmaması yuxarıda qeyd etdiyimiz ikinci çoxalma şəraitinə gətirib çıxardı.

Qədim çılpaqtoxumlu bitkilərin əcdadları olan örtülütoxumlu bitkilər Yer üzərində təqribən 130–120 milyon il bundan əvvəl meydana gəlmişdir. Ən mühüm fərq ondan ibarətdir ki, yalnız örtülütoxumlu bitkilərdə çiçəklər var idi. Kiçik bir bioloji dönəmdə örtülütoxumlu bitkilər tezliklə yer kürəsinin hər tərəfinə yayıldı və olduqca müxtəlif yaşayış mühitini əhatə etdi. Artıq 60 milyon ildən çoxdur ki, örtülütoxumlular Yer kürəsinin üzərində üstünlük təşkil edir.

Sonrakı bioloji inkişaf təkamülündə yeni bitki növləri əmələ gəlmiş, iqlimə daha uyğun növlər öz əvvəlki əcdadı üzərində mürəkkəb bitki florası əmələ gətirmişdir. Növlərin bir-birini forma cəhətdən inkar etməsi yeni bitki florasının mürəkkəbliyə doğru inkişafına səbəb oldu. Bizim əsrlərlə ölçdüyümüz vaxt bioloji varlıq tarixində bir andır. Yeni bitkilərin yayılması, genişlənməsi arealı, adoptasiyası və fotosintezi, coğrafi iqlim və bitkilərin tədricən yoğungövdəli, boruşəkilli formaya düşməsi heç də kiçik vaxt ərzində mövcud olmamışdır. Tədqiqatçı alimlərin apardıqları qazıntı zamanı daşlaşmış qədim bitkilərin toplu halında çürüntüləri bizə çox həqiqətlərdən xəbər verir. Bioloji şəraitin formalaşmasında coğrafi iqlim əsas rol oynayır. İlıq, isti, rütubətli iqlim bitkilərin inkişafında hədsiz dərəcədə müsbət rol oynadı.

Lakin sonrakı geoloji dağəmələgəlmə proseslərində (zəlzələ və vulkan püskürmələri, lavanın kraterindən maili səth boyu yayılması bitki arealının və növmüxtəlifliyinin məhv olub getməsinə səbəb oldu) yer səthinin üzərini suyun alması, qabarma və çəkilmələr iqlimin soyuqlaşması, kontinental quru və soyuq iqlimə keçilməsində bioloji şərait kəskin surətdə mənfiləşməyə doğru "hərəkət" etdi. İstiliksevən bitkilər öz yerini sərt iqlimə uyğunlaşan soyuğadavamlı bitkilərə verdi. Və müasir meşələrimizin yaraşığı olan planetimizin "yaşıl oksigen anbarı" adlanan uzun boylu diametrli ağaclar ibtidai birhüceyrəli bitkilərin su həyat tərzindən quru həyat tərzinə keçid mərhələsində əmələ gələn, uzun minilliklərlə formalaşan o qədim əcdadlı bitkilərin müasir "xələfləridir".

İndi planetimizin həyatında bir-birinə oxşamayan müxtəlif mənzərəli təbiəti gözümüz önündə canlandıraq: Qazaxıstanın ucsuz-bucaqsız çölləri, Asiyanın məşhur Təklə-Məkan səhrası, Qobi səhrası, Ağqum və Qızılqum səhrası, Rusiyanın uzun məsafədə uzanıb gedən Qaratorpaq zonası, əfsanəvi Nqoro-Nqoro qobusu, Amazonkanın sıx cəngəllikləri, Arktikanın mavi buzları, Antarktikanın şiddətli şaxtaları, keçilməz Ussuriya tayqası, Afrikanın onlarla dövləti ərazisində yerləşən Böyük Səhra sonsuzluğu, gurultulu Niaqara şəlaləsi (səsi 40 km-dən eşidilir!), şimaldan cənuba bütün Amerika qitəsi boyunca ucanıb gedən Kordilyer-And dağları (ümumi uzunluğu 15000 km!) və s.