Cəmşid Əmirov

Əmirov Cəmşid Cabbar oğlu (10 fevral 1918, Naxçıvan – 29 dekabr 1982) — nasir, Azərbaycan ədəbiyyatında detektiv janrının banisi, 1962-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü.

Cəmşid Əmirov
Cəmşid Cabbar oğlu Əmirov
Doğum tarixi	10 fevral 1918(1918-02-10)
Doğum yeri	Naxçıvan, Naxçıvan qəzası
Vəfat tarixi	29 dekabr 1982(1982-12-29) (64 yaşında)
Təhsili	Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti
İxtisası	mühəndis-geoloq
Fəaliyyəti	yazıçı
Janr	detektiv
İlk əsəri	Dəqiqələr, saniyələr...
Üzvlüyü	Azərbaycan Yazıçılar Birliyi
Mükafatları
cemshidemirov.com

Həyatı

Cəmşid Cabbar oğlu Əmirov 1918-ci ilin fevral ayının 10-da Azərbaycanın Naxçıvan şəhərində dünyaya göz açıb. Babası Mirzə Nəsrulla Əmirov Naxçıvanda Sovet hökuməti qurulduqdan sonra da maarifçiliklə və bağçılıqla məşğul olub. O uzun müddət bolşevik təqiblərinə, təzyiqlərinə məruz qalıb. Mirzə Nəsrulla Əmirov 1934-cü ildə həbs olunub və həmin ilin iyun ayında vəfat edib. Bu hadisədən sonra Cəmşid Əmirovun atası Cabbar Əmirov və ailəsi Naxçıvanda təzyiqlərə məruz qaldığı üçün Lənkəran şəhərinə köçür. Burada bir müddət işlədikdən sonra Cabbar Əmirov 1937-ci ildə xalq düşməni adı ilə məhkum edilir. Bir müddət sonra Rusiyanın şimalında Arxangelsk şəhərinə sürgün edilir. Onun həbs orderində yazılıb:

“1892-ci ildə anadan olmuş, varlı tacir oğlu, SSRİ vətəndaşı, bitərəf, Sabirabad rayonunda yaşayan, Azərbaycan rayonlarası ticarət idarəsində müdir müavini işləyən, Müsavat parlamentinin üzvü, keçmiş Müsavat zabiti Cabbar Mirzə Nəsrulla oğlu Əmirovun Sovet hökumətinə qarşı apardığı əks-inqilabi fəaliyyəti istintaq tərəfindən təsdiq olunub. Həbs edilsin.”

Cabbar Əmirovun Cəmşid Əmirovdan başqa 4 oğul övladı varidi: Əli, Cavid, Davud, Rəşid. Cəmşid Əmirovun böyük qardaşı Əli Əmirov isə texniki elmlər doktoru, dövlət mükafatı sahibi olmuş, 1962-1971-ci illərdə Azərbaycan KP Mərkəzi Komitəsinin katibi, 1972-1976-cı illərdə Azərneft Birliyinin sədri vəzifələrində çalışmışdır.

Bakıda yeddinci sinfi bitirən Cəmşid sənədlərini N. Nərimanov adına texnikuma verərək kimya fakültəsinə daxil olur. Tələbəlik illərində ədəbi yaradıcılığa maraq göstərən Cəmşid kiçik hekayə və məqalələr yazsa da, lakin onları çap etməyə tələsmir. Orta məktəbi bitirdikdən sonra 1934-cü ildə Əzizbəyov adına Azərbaycan Sənaye İnstitutuna qəbul olmuş və eyni zamanda respublikanın müxtəlif qəzetləri ilə əməkdaşlıq etmişdir. Təhsilinin sonuncu ilində institutu yarımçıq tərk etmiş və mühəndis-geoloq ixtisası üzrə fəaliyyət göstərməkdən imtina etmişdir. Peşə karyerasına “Azərbaycan gəncləri” qəzetində məsul katib (1937–1940) vəzifəsində başlamış, daha sonra “Gənc işçi” qəzetində şöbə müdiri (1940–1941), “Bolşevik” qəzetində məsul katib (1941) olaraq çalışmışdır. 1941-ci ildə “Əzizbəyovneft” şirkətində mühəndis-geoloq kimi fəaliyyət göstərmişdir.

İkinci Dünya müharibəsi zamanı Sovet Ordusunun zabiti olaraq ön cəbhədə iştirak etmiş, Almaniya, Polşa, Çexoslovakiya, Avstriya və Çin kimi ölkələrdə döyüşmüşdür. Orduda göstərdiyi nailiyyətlərinə görə bir çox medal və nişanlarala təltif olunmuşdur.

Hərbi xidmətdən tərxis olunduqdan sonra “Amustral” tikinti layihəsində fəal iştirak etmişdir. Daha sonra müxtəlif vəzifələrdə çalışmışdır: “Azərbaycan gəncləri” qəzetində şöbə müdiri, Moskvada yayımlanan “Sovet ticarəti” qəzetində xüsusi müxbir, “Azneftnəşr” nəşriyyatında baş redaktor, “Azərbaycan neft təsərrüfatı” jurnalında redaktor müavini və “Bakı” qəzetində şöbə müdiri. 1969–1972-ci illərdə Bakı Maliyyə-kredit texnikumunun direktoru olmuşdur. Sonralar fərdi təqaüdə çıxmışdır.

Cəmşid Əmirov 29 dekabr 1982-ci ildə vəfat etmişdir.

Ailəsi

Çingiz Əmirov - Cəmşid Əmirovun 1949-cu ilin yanvar ayının 16-da dünyaya gələn övladı. Ədliyyə polkovniki, Ədliyyə Nazirinin müavini, MQİBİ-nin (Penitensiar Xidmətin) rəisi (1993-1996) olmuşdur.O, 1994-cü ildə atasının “Qara Volqa” əsəri əsasında ekranlaşdırılan eyni adlı filmə məsləhətçi qismində dəvət edilmişdir.

Yaradıcılığı

Mühəndislik fakültəsində təhsil aldığı dövrlərdən etibarən qəzetlərdə məqalələri yayımlanan Cəmşid Əmirov ədəbiyyata həmişə maraq göstərmişdir. Ədəbi fəaliyyətinə 1940-cı illərdə oçerk və hekayələr yazmaqla başlamışdır. Onun ilk çap əsəri “Dəqiqələr, saniyələr...” adlı oçerki “Azərbaycan gəncləri” qəzetinin 28 avqust 1946-cı il tarixli sayında işıq üzü görmüşdür. O, milli mətbuatda cinayət hadisələri və məhkəmə yazıları haqqında yazan ilk jurnalistlərdən biridir. Əsasən “Bəbirov qardaşları” imzasından istifadə etmişdir. Həyatının son dövrlərində “Çətin iş” romanı və “İki mənalı teleqraf” hekayəsi üzərində çalışsa da, bu əsərlərini tamamlamadan dünyasını dəyişmişdir.

Cəmşid Əmirov ədəbi fəaliyyətinə ilk olaraq məqalələrlə başlayıb. Onu ədəbiyyat dünyasında tanıdan əsəri “Sahil əməliyyatı” adlı romanıdır. Mirbağırovanın fikrincə, Əmirov bu əsərlə Azərbaycan ədəbiyyatında "casus dedektiv" janrının əsasını qoymuş, daha sonra isə “polis dedektiv” mövzusunda yazdığı “Kara Volqa” və “Brilyant Məsələsi” romanları ilə ən böyük uğurunu əldə etmişdir.

1958-ci ildə çapdan çıxan “Sahil əməliyyatı” romanı Azərbaycanda yazılmış ilk agent temalı dedektiv əsərdir. Romanda Almaniya və ABŞ agentlərinin Azərbaycan Sovetabad şəhərində təşkil etməyə çalışdıqları əməliyyat, yerli milisin peşəkar fəaliyyəti nəticəsində uğursuzluğa düçar olur. Əsərdə İkinci Dünya Müharibəsi ilə bağlı çoxlu tarixi məlumatlara yer verilmişdir. Əmirovun müharibədə iştirak etməsi romanın hadisə və məkan təsvirlərinin dəqiq və real olmasına imkan yaratmışdır. Əsər həm də macəra elementləri ilə zəngindir və hadisələr İkinci Dünya müharibəsindən sonra başlayan "soyuq müharibə" dövründə cərəyan edir. Həmin povest əsasında “İstintaq davam edir” filmi çəkilib.

Müəllifin ikinci əsəri olan “Brilyant məsələsi” romanı 1963-cü ildə çap olunmuşdur. Bu roman 24 brilyant üzüyün oğurlanması və bu müddətdə baş verən cinayətlərin araşdırılmasını əks etdirir. Əmirov, KQB ilə yaxın əlaqələrinə görə əsərlərində real cinayətkarların kimliyini və polis əməliyyatlarını dəqiq təsvir edə bilmişdir. Bu səbəbdən onun əsərləri yüksək dərəcədə realist olmuşdur. Povestin məzmununa görə əsərin baş qəhrəmanı Yədulla polis tərəfindən ifşa olunur, amma o, polisdən yaxasını qurtarıb qaça bilir və bir müddət Ukraynada gizlənir. Yədulla bir də əsərin sonlarında peyda olur. Bu müddət ərzində isə mənzil oğurluğu baş verir. İttiham olunan şəxs günahsızlığını etiraf edə bilmir. Ev sahibəsi isə polis şöbəsinin əməliyyatçısı kapitan İsayev tərəfindən nəzarətdə saxlanılır. Ev sahibəsinin telefon danışıqları dinlənəndən sonra o həbs olunur. Yazıçı əsərdə drujinaçı obrazları yaratmışdı. Bu drujinaçılar təhlükəli cinayətlərin üstünün açılmasında polisə əvəzsiz xidmət göstərirdilər, əksər hallarda isə polisi əvəz edirdilər. Epiloqda Yədullanın həbsini də drujinaçı meşəbəyi təşkil etmişdi. Əsər konsentrik süjet tipinə aiddir. “Konsentrik süjet tipi bütün hadisələrin bir münaqişə ətrafında cərəyan etdiyi, hər şeyin səbəb-nəticə əlaqələrinə tabe olduğu süjet növüdür”. Əsərin bütün hissələri aydın şəkildə ifadə olunmuş konfliktlərə əsaslanır. Hər bir hadisə növbətinin səbəbi və əvvəlkinin nəticəsidir.

Əmirovun 1944-cü ildən yazmağa başlayıb, 1966-cı ildə nəşr etdirdiyi “Qara Volqa” romanı isə Azərbaycanda cinayətkar dəstənin məhv edilməsindən bəhs edir. Əslində bu əsər yazıçı Cəmşid Əmirovun bir müddət əvvəl yazdığı “Brilyant məsələsi” romanının davamıdır. Doğrudur, kitablarda baş verən hadisələr müxtəlifdir. Əgər birinci romanda söhbət Yədullanın yaratdığı kriminal qruplaşma ilə mübarizə aparılırsa, ikincidə obrazlar dəyişir: burda qəhrəman Pəncəli Aslan və onun cinayətkar dəstəsidir. Ancaq cinayətkar qruplara qarşı mübarizə aparan hüquq-mühafizə orqanlarının nümayəndələri, təxminən eyni adamlardır. Bu əsər KQB arxivlərinə əsaslanaraq yazılmış ilk dedektiv roman hesab edilir. Romanda “Qara Volqa” oğurluq hadisələrinin rəmzi kimi təqdim olunur.

1982-ci ildə çapdan çıxan “Şəhər yatarkən” adlı roman yazıçının casusluq mövzusunda ikinci əsəridir. Əsər, cinayətlərin araşdırılması proseslərini əks etdirir.

Eyni ildə nəşr olunan “Mənim əsl məhəbbətim” əsərinin əsas mövzusu çox kiçik yaşlarında bir-birindən ayrılan, fərqli ölkələrdə və fərqli siyasi mühitlərdə yetişən iki qardaşın illər sonra düşmən cəbhələri təmsil edən iki yad insan olaraq qarşılaşmasıdır. Almaniyada böyüyən Ervin xarakteri mahiyyətcə nə qədər yaxşı olsa da, nasist Almaniyasında tərbiyə aldığı və onların siyasi maraqları uğrunda fəaliyyət göstərdiyi üçün romanın sonunda SSRİ tərəfindən cəzalandırılmışdır. Əgər Ervin xarakterinin yerinə onun əkiz qardaşı Elçin Almaniyaya getsəydi, eyni hadisələr onun da başına gələcəkdi. Elçin xarakteri isə kor-koranə kommunizmə bağlı bir şəxsdir. Buna görə də iki qardaş arasında ideoloji münaqişə qaçılmaz olmuşdur. Romanda baş verən hadisələrin əksəriyyəti keçmişdə Xanlar rayonu olaraq tanınan, hazırda isə Göygöl rayonu adlanan yaşayış məntəqəsində cərəyan etmişdir.

“Şəhər yatarkən” və “Mənim əsl məhəbbətim” əsərləri müəllifin digər romanlarından daha qısa olmaqla yanaşı bəzi hissələrdə ixtisarlar hiss olunur. Mirbağırovanın sözlərinə görə, bu ixtisarların əsas səbəbi yazıçının qəfil vəfat etməsidir. Əslində isə Əmirov bu xətaların kitabın nəşri zamanı edilmiş olduğunu öyrənmiş, bundan sonra vəziyyəti pisləşmiş və bir neçə saat sonra dünyasını dəyişmişdir.

Cəmşid Əmirov əsərlərindəki hadisə və personajların əksəriyyətini real həyatdan götürmüşdür. “Qara Volqa” əsərindəki Əli Rəsulov və “Brilyant məsələsi”ndəki Əli Rüstəmov, Yədulla, Dilarə Bayramova kimi personajlar real insanlara əsaslanmışdır. Xüsusilə, Əli Rüstəmov və Əli Rəsulov personajlarının prototipi eyni şəxsdən — daxili işlər orqanlarında çalışmış təqaüdçü polkovnik Səfər Əli Rüstəmovdan ilham almışdır. Bu iki romanda Əli personajı tez-tez özünəməxsus “eşq olsun” ifadəsini istifadə edir.

Əmirov öz əsərlərində xüsusi üslub yarada bilmiş və Azərbaycan roman janrına yeni bir nəfəs gətirmişdir. Onun əsərlərinin xarakteristik xüsusiyyətlərini belə ümumiləşdirmək olar:

1. Dil müxtəlifliyi: Əsərlərində ədəbi dil, jarqon, arqo, dialekt və bölgə ləhcələrindən istifadə etmişdir. Bütün bu ünsürləri tək bir əsərdə görmək mümkündür.
2. Yumor elementləri: Ciddi mövzulara həsr olunmuş əsərlərdə belə, mizaha və yumora yer vermişdir. Məsələn, “Qara Volqa”da Rebeka Lifşist, “Brilyant məsələsi”ndə isə Həlimə personajlarının davranışlarında komik elementlər mövcuddur.
3. Aktuallıq və realizm: Dünya ədəbiyyatı ilə müqayisədə Əmirov öz əsərlərində daha müasir və aktual problemləri realist şəkildə əks etdirmişdir.

Əmirovun əsərlərində cinayətkarlar incə və ustalıqla təşkil edilmiş, kompleks personajlardır. Onlar hər nə qədər güclü və məğlubedilməz görünsələr də, əsərlərin əsas məqsədi həmişə xeyirin şər üzərində qələbəsini göstərməkdir. Bu, onun əsərlərinə optimist bir məna qatır və oxucunu yaxşılığın həmişə üstün gələcəyinə inandırır.

Əsərlərinin nəşri

1. Brliyant məsələsi. Bakı: 1962, 424 səh.
2. Sahil əməliyyatı. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1958, 274 səh.
3. Brilliant məsələsi. Bakı: Azərnəşr, 1963, 328 səh.
4. Qara "Volqa". Bakı: Azərnəşr, 1966, 312 səh.
5. Qara "Volqa". Bakı: Azərnəşr, 1969, 312 səh.
6. Şəhər yatarkən. Bakı: Yazıçı, 1982, 200 səh.

Filmoqrafiya

1. İstintaq davam edir (film, 1966)
2. Qara "Volqa" (film, 1994)

Mükafatları

Döyüş xidmətlərinə görə “Vətən müharibəsi” (I dərəcəli), “Qırmızı ulduz” ordenləri, həmçinin “Döyüşdə fərqlənməyə görə”, “Köniqsberqin alınmasına görə”, “Berlinin alınmasına görə”, “Almaniya üzərində qələbəyə görə” və “Yaponiya üzərində qələbəyə görə” medalları ilə təltif olunmuşdur.

Həmçinin bax

• Çingiz Əmirov
• Mirzə Nəsrulla Əmirov

Ədəbiyyat

• Lətifli, Seyidnisə. "CƏMŞİD ƏMİROVUN "BRİLYANT MƏSƏLƏSİ" VƏ KEMEL TOKAYEVİN "DAMĞALI QIZIL" POVESTLƏRİNDƏ POLİS DETEKTİVİNİN ƏLAMƏTLƏRİ" (PDF). AMEA Müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq. cljournal.com. 1. 2023: 105–109. doi:10.59849/2663-4414.2023.1.105.
• Karadağ, Gonca. Azerbaycan Edebiyatında İlk Polisiye Romanlar (türk). Paradigma Akademi. 2023. ISBN 6256905075, 9786256905078.
• Əhmədov, Teymur. Azərbaycan Sovet Yazıçıları (az.). Yazıçı. 1987. səh. 703.

• Axundova, Nəzmiyə. Azərbaycan romanı: 120 il. Bakı: Elm. 2011.
• Məmmədov, Əflatun. Azərbaycan bədii nəsri (XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləri). Bakı: Elm. 1983.
• Detektiv əsərlərin banisi - Cəmşid Əmirov (PDF) (az.). Bakı: F. Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanası. 2018.
• Mirbağırova, Samira. Dedektivnıy janr v Azerbaydjanskoy literature v kontekste mirovoy literaturı. Bakı: BSU Nəşriyatı. 2002.

Xarici keçidlər

• "Qara Volqa"nın müəllifi nədən qorxmuşdu?!
• Cəmşid Əmirovun "Qara Volqa"sı cazibədarlığını itirmir