Coğrafi informasiya sistemi

CİS və ya Coğrafi İnformasiya Sistemləri(GIS – Georaphical Information Systems) – dünya üzərindəki kompleks ictimai, iqtisadi, ekoloji və s. problemlərinin həllinə.

CİS-in beş təməl komponenti vardır

Bunlar:
a) Təchizat (hardware):
CİS-in işləməsini mümkün edən kompüter və buna bağlı yan məhsulların bütünü təchizat olaraq adlandırılar. Bütün sistem içərisində ən əhəmiyyətli vasitə olaraq görünən kompüter yanında yan təchizatlara da ehtiyac vardır. Məsələn, yazıçı (printer), çəkici (plotter), skaner (scanner), ədədiləşdirici (digitizer), məlumat qeyd modulları (verilən collector) kimi cihazlar məlumat texnologiyası vasitələri olaraq CMS üçün əhəmiyyətli sayıla biləcək təchizatlardır.

b) Proqram (software):
Digər bir deyişlə kompüterdə qaça bilən proqram, coğrafik məlumatları depolamaq, analiz etmək və göstərmək kimi ehtiyac və funksiyaları istifadəçiyə təmin etmək üzrə, yüksək səviyyəli proqramlaşdırma dilləriylə reallaşdırılan alqoritmlərdir. Proqramların çox çoxunun ticari məqsədli firmalar tərəfindən inkişaf etdirilib çıxarılması yanında universitet və bənzəri araşdırma təşkilatların tərəfindən də təhsil və araşdırmaya istiqamətli inkişaf etdirilmiş proqramlar da mövcuddur. Dünyadakı CBS bazarının əhəmiyyətli bir qisimi proqram inkişaf etdirən firmaların əlindədir. Bu baxımdan indiki vaxtda CBS bu cür proqramlarla haradasa qaynaşmış vəziyyətdədir. Ən məşhur CİS proqramları olaraq ArcInfo, Intergraph, MapInfo, Netcad (Türkcə, Azərbaycan dili), Idrisi, Grass vs. verilə bilər. Coğrafi məlumat sisteminə istiqamətli bir proqramda olması lazım olan təməl ünsürlərdən bəziləri bunlardır;

• Coğrafi məlumat girişi və əməliyyatı üçün lazımlı vasitələri saxlamalı,
• Bir verilənlər bazası rəhbərlik sisteminə sahib olmalı,
• Yerəl sorğulama, analiz və göstərməyi dəstəkləməli,
• Əlavə təchizatlar ilə olan əlaqələr üçün araüz (interface) dəstəyi olmalıdır.

c) Məlumat (data):
CİSin ən əhəmiyyətli komponentlərində biri də "məlumat"dır. Qrafik quruluşdakı coğrafi məlumatlar ilə təyin edici xüsusiyyətdəki özüdəlik və ya cədvəl məlumatları lazımlı qaynaqlardan toplana biləcəyi kimi, bazarda olan hazır haldakı məlumatlar da satın alına bilər. CİS yerəl məlumatı digər məlumat qaynaqlarıyla birləşdirə bilər. Beləcə bir çox təşkilat və quruluşa aid məlumatlar təşkil edilərək, yerəl məlumatlar dəqiqləşdirilir. Məlumat, ekspertlər tərəfindən CİS üçün təməl element olaraq qəbul edilərkən, əldə edilməsi ən çətin komponent olaraq da görülməkdədir. Məlumat qaynaqlarının dağınıqlığı, çoxluğu və fərqli strukturlarda olmaları, bu məlumatların toplanması üçün böyük zaman və xərc tələb etməkdədir. Necə ki CİS-ə istiqamətli qurulması hazırlanan bir sistem üçün xərclənəcək zaman və xərcin təxminən %50 deyil çoxu məlumat yığmaq üçün lazımdır.

d) İnsanlar (people):
CİS texnologiyası insanlar olmadan məhdud bir quruluşda olardı. Çünki insanlar gerçək dünyadakı problemləri tətbiq etmək üzrə lazımlı sistemləri idarə edər və inkişaf planları hazırlayar. CİS istifadəçiləri, sistemləri hazırlayan və qoruyan ekspert texniklərdən gündəlik işlərindəki performanslarını artırmaq üçün bu sistemləri istifadə edən kəslərdən ibarət olan geniş bir kütlədir. Başqa sözlə coğrafi məlumat sistemlərində insanların istəkləri və yenə insanların bu istəkləri qarşılamaları kimi bir müddət yaşanar. CİS-in inkişafı mütləq surətlə insanların yəni istifadəçilərin ona sahib çıxmalarına və mövqeyə bağlı hər cür analiz üçün CİS-i istifadə edə bilmə qabiliyyətlərini artırmağa və dəyişik intizamlara yenə CİS-in üstünlüklərini tanıtmaqla mümkün ola biləcək.

e) Üsullar:
Müvəffəqiyyətli bir CİS, çox yaxşı hazırlanmış plan və iş qaydalarına görə işlər. Bu cür funksiyalar hər təşkilata xas model və tətbiqlər şəklindədir. CİS-in təşkilatlar içərisindəki vahidlər və ya təşkilatlar arasındakı yerəl məlumat axışının məhsuldar bir şəkildə təmin edilə bilməsi üçün lazımlı qaydaların yəni metodların inkişaf etdirilərək tətbiq olunur olması lazımdır. Mövqeyə söykənən məlumatların əldə edilərək istifadəçi tələbinə görə çıxarılması və təqdim edilməsi mütləq müəyyən standartlar yəni qaydalar çərçivəsində reallaşar. Ümumiyyətlə standartların təsbiti şəklində olan bu tətbiqlər bir baxıma təşkilatın strukturca təşkilatı ilə doğrudan əlaqədardır. Bu məqsədlə qanuni tənzimləmələrə gedilərək lazımlı müdiriyyətlər hazırlanaraq qanunlar təsbit edilər.

Azərbaycan respublikasında da bir çox CİS şirkətləri mövcuddur. Bunlar Azərbaycan respublikasının daha da çox inkişaf etməsi üçün müasir üsul və texnologiyalardan istifadə edirlər. Təsadüfi deyilki artiq Azərbaycan Respublikasında bir neçə dövlət strukturları və idarələri də CİS tətbiq edir. Bunlara Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə komitəsi, Daşınmaz Əmlakın Dövlət Reyestri Xidməti, əmlak Məsələləri üzrə Dövlət Komitəsi , Fövqəladə Hallar Nazirliyini və s. misal göstərmək olar. Azərbaycan Respublikasında artiq 10-a yaxın CİS şirkətləri mövcuddur ki, bunlara Datum MMC, Integris MMC , R. I. S. K. Company və s. misal göstərmək olar.