Dünyanın hüquq coğrafiyası

Hüquq coğrafiyasının elm olmasını fransız komparativisti M.Ansel iki istiqamətdən, bir-birindən fərqlənən, eyni zamanda bir-birini tamamlayan iki nöqteyi-nəzərdən izah edir. Birinci istiqamət hər hansı bir ölkənin hüquq institutlarının və problemlərinin öyrənilməsi zamanı müqayisəli rnetoddan istifadə ilə bağlıdır. Bu halda konkret bir hüquqi problem müxtəlif həcmli müqayisəli-hüquqi əsasda öyrənilir. Bu amil, bir qayda olaraq, ayrı-ayrı hüquq sahələri daxilində, mikrosəviyyədə müqayisə aparılmasını əhatə edir. İkinci istiqamət, xarici ölkə hüququnun bütövlükdə hüquq sis- temi səviyyəsində əlahiddə öyrənilməsidir. Bura, həmçinin hüququn ayrı-ayrı sahələrinin və ya institutlarının da öyrənilməsi daxil edilir. Bu istiqamətdə məqsəd, əvvəllər müqayisə əsasında hüquq tarixini canlandırmaq üçün göstərilən cəhd kimi dünyanın "hüquq coğrafiyasını" yaratmaqdır. Mikrosəviyyədə aparılan belə müqayisədən məqsəd dünyanın hüquq xəritəsində baş verənləri, müasir dövrün əsas hüquq sistemlərinin inkişafının necəliyini, ayrı-ayrı dövlətiərin milli hüquq sistemindəki dəyişiklikləri üzə çıxarmaqdır. Hüquq coğrafiyasının predmetini müxtəlif hüquq sistemlərinin tarixən yaranmasındakı ümumi qanunauyğunluqlar, prinsiplər, fərqli cəhətlər, onların formalaşması və inkişafı sahəsindəki tədqiqatlar təşkil edir. Obyektini isə dünyanın hüquqi gerçəkliyinin tədqiqi təşkil edir. Dünyanın hüquq coğrafiyasının yaranması və inkişafı. Hüquq coğrafiyasının tarixi hüquq sistemlərinin tarixi qədər qədimdir. Lakin ümumi hüquq nəzəriyyəsindən və hüquq fəlsəfəsindən fərqli olaraq bu sahə elm kimi "müqayisəli hüquqşünaslıq" adı altında XIX əsrin ikinci yarısından formalaşmağa başla- yıb. Bu vaxta qədər isə o çox mürəkkəb və uzun bir yol keçmişdir. Hüquq coğrafiyasının (müqayisəli hüququn) inkişafı bu gün də davam edir. Onun məqsəd və vəzifələri dəqiqləşir. R.Davidin sözləri ilə desək, xarici hüquq sistemlərinin müq yisəi metodun köməyilə öyrənilməsi tarixən həmişə mövcud ol- muşdur. Bu, o deməkdir ki, müxtəlif ölkələrin hüquqşünasları öz ölkələrinin hüquq sisteminə, yalnız onların daxili xüsusiyyətləri nöqteyi-nəzərindən deyil, həm də başqa hüquq sistemlərinin prizmasından baxırdılar. Bu fikrin tərəfdarları olduğu kimi onu qəbul etməyənlər də vardır. Tarixi faktlar göstərir ki, Qədim Yunanıstanda Solon qanunları və Qədim Romada XII Cədvəl Qanunları müqayisəli metoddan geniş istifadə edilməklə tərtib olunmuşdur. Daha sonra, orta əsr- lər dövründə Fransada hüquqi adətlərin müqayisəsi ümumi adət hüququnun prinsiplərini müəyyən etməyə imkan verdi. Ingiltərə- də müqayisəli təhlil metodundan ümumi hüquqla kanonik (kilsə) hüququn müqayisəsində istifadə olunmuşdur. Bütün bunlara rəğmən R.David yazırdı ki, dünyanın hüquq xəritəsində qonşu olan hüquq sistemlərinin müqayisəsi hüquq elminin özü qədər qədim bir işdir. Yunan alimi Q.Maridakis deyirdi ki, Aristotel siya- si təşkilatların qanunauyğunluqları haqqında nəticə əldə etmək üçün 158 yunan və barbar şəhərin konstitusiyasını yığıb müqayi- sə və təhlil etmişdir. Bəzi hüquqşünaslar hüquq coğrafiyasının yaranması tarixini XIX əsrin ikinci yarısı və ya fransız müqayisəli qanunvericilik cəmiyyətinin təsis edildiyi 1869-cu il hesab edirlər. Hətta bəziləri bu tarixi I Beynəlxalq müqayisəli hüquq konqresinin keçirildiyi 1900-cü il hesab edir. Sonuncu tədbir hüquq coğrafiyasının tarixində xüsusi əhə- miyyət kəsb etmişdir. Birincisi, ilk dəfə məhz bu tədbirdə yeni elm sahəsinin əsaslı problemləri irəli sürülmüş; ikincisi isə konqres müqayisəli hüquq haqqmda müzakirələrə bəzi ilkin fikirlər təqdim edə bildi. Çıxışlarda yeni sahənin anlayış və kateqoriyaları ifadə edildi, onun quruluşu işlənildi, məqsəd və vəzifələri fərqləndirilməklə, onun predmet və metodu məsələsi irəli sürüldü. Konqresdə müqayisəli hüquqşünaslığın (hüquq coğrafiyası- nın) hüquq elminin müstəqil sahəsi olması fikri müdafiə olundu. Fransız məktəbindən fərqli olaraq alman və ingilis doktrinaları müqayisəli hüquqşünashğı bütün hüquq sahələrində tətbiq olu- nan müqayisə metodu kimi qəbul edir və ayrıca elm sahəsi he- sab etmirdilər. Konqresdən sonrakı dövr bir sıra inkişaf etmiş ölkələrdə müqayisəli-hüquqi tədqiqatların aparılması ilə səciyyələnmişdir. Hüquq coğrafiyasının inkişafında yeni mərhələ XX dünya müharibəsindən sonra başlandı. Bu dövrdə artıq müxtəlif tipli hüquq sistemlərinin tədqiqi irəli çıxır. Hüquqşünasların diqqət mərkəzin- də 3 kompleks problem durmuşdu. Birincisi, hüquq coğrafiyası- nın ümumi nəzəri məsələləri: predmet, məqsəd, funksiyalar, əsas istiqamətlər və s. İkincisi, müasir dövrün əsas hüquq sistemlərinin müqayisəli tədqiqi. Üçüncü qrup problemlər sahəvi hüquq elmləri daxilində müqayisəli-hüquqi tədqiqatların aparıl- ması ilə əlaqələndirilirdi. Hüquq coğrafiyasının müasir inkişaf mərhələsi aşağıdakı xüsusiyyətlərlə səciyyələndirilə bilər: 1) müstəqil hüquq sahəsi kimi və tədris fənni kimi formalaşması; 2) coğrafi baxımdan onun təsir dairəsınin genişlənməsi; 3) bütün səviyyələrdə qloballaşması, ayrı-ayrı institutların yaranması və onun institusional şəkildə rəs- miləşdirilməsi; 4) bu sahədə aparılan müqayisəli-hüquqi tədqiqatların dərinləşdirilməsi; və toplanılmış təcrübi materiallar əsa- sında onun yeni konsepsiyasının yaranması. Dünyanm hüquq coğrafiyasının əsas istiqamətləri. Dünya hüquq coğrafiyasının əsas istiqamətlərini müəyyən etmək üçün onun ümumi hüquq nəzəriyyəsindəki yeri və ümumi hüquq nəzəriyyəsinin başqa istiqamətləri ilə qarşılıqlı əlaqəsini nəzər- dən keçirmək lazımdır. Hüquq fəlsəfəsinin təhlil obyektlərindən birini müqayisəli hü- quqi metod təşkil edir. Hüquq fəlsəfəsi və hüquq rnetodologiyası müqayisəli-hüquqi metodu xüsusi elmi metod kimi tədqiq edir. R.David qeyd edirdi ki, fəlsəfə universallıq tələb edir, milli hüqu- qun öyrənilməsinə əsaslanan hüquq fəlsəfəsinin məhdudluğun- dan danışmaq artıqdır. Müqayisəli hüquq, şübhəsiz ki, belə maneələri aradan qaldırmağa kömək edir. Müqayisəli hüquqda hüquq sosiologiyası istiqaməti də fərq- ləndirilir. Bu baxımdan sosioloji yönlü müqayisə növləri olan hüquq düşüncəsinin öyrənilməsi, hüquq tətbiqetmə fəaliyyəti, hüquq peşələrinin rolu, həmçinin funksional müqayisə əhəmiyyət kəsb edir. Bu zaman komparativist üçün s. tədqiqat metodu kimi statistika, sorğular, anketiəşdirmə və s. istifadəsi vacib sayılır.

Hüquq coğrafiyasınrn anlayışı və predmeti. Dünyanın hüquq coğrafiyası müəyyən ərazi hüdudlarında formalaşan hüquq sistemlərinin mövcudluğu ilə izah edilir. Müasir dövrdə hü- quq coğrafiyasına diqqətin artması bir sıra obyektiv və subyektiv amillərlə şərtlənir. Obyektiv baxımdan bu, müxtəlif xalqların və ölkələrin tarixi tərəqqisinin təbiəti və məntiqi ilə müəyyən olunur. Subyektiv amili isə insanların inteqrasiya zərurətini dərk etmələri və onunla ba- nşmaları təşkil edir. Ötən əsrdən fərqli olaraq XXI əsrdə xarici ölkələrin hüquq sisteminin, ümumiyyətlə isə dünyanın hüquq ailələrinin öyrənilməsinə olan maraq daha da artır. Hüquqi sahədə dövlətlərarası əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi baxımından bu, çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, beynəlxalq hüquq po- zuntuları ilə mübarizə sahəsində bağlanan konvensiyalar tərəfləri müxtəlif hüquq sistemlərinin prinsiplərini əks etdirən güzəştli, qarşıhqlı razılığa əsaslanan yollar tapmağa sövq edir. Beynəlxalq əlaqələrin və ünsiyyətin inkişafı dünyanın əsas hüquq sis- temlərini; onların prinsip və müddəalarını bilməyi tələb edir. İxtisaslı (peşəkar) hüquqşünas, o cümlədən beynəlxaıq hüquq üzrə mütəxəssis yalnız milli hüququ mənimsəməklə kifayətlənməməli, həm də dünyanın əsas hüquq sistemləri haqqında geniş təsəv- vürə malik almalıdır. Hüquq coğrafiyası adlandırdığımız bu sahə fərqli semantik anlamda işiədilir. Bir çox mənbələrdə "komparativizm" adlandırılan bu sahə müxtəlif ölkələrdə: "müqayisəli hüquqşünaslıq", müqayisəli hüquq", "hüququn müqayisəsi", "dünyanın hüquq coğrafiyası" və s. kimi tanınır. Hüquq coğrafiyasının (və ya müqayisəli hüquqşünaslığın) hüquq sahəsi olması barəsində müxtəlif fikiriər mövcuddur. Bir çox müəlliflər bu sahədə hüquq normalarının sisteminin olmamasını və heç bir alimin onu pozitiv hüququn sahəsi adlandırmamasını əsas tutaraq, bir elm sahəsi kimi onun mövcudluğunu inkar edirdilər. İngilis hüquqşünası Q.Qatteric qeyd edirdi ki, əgər biz müqayisəli hüququ hüququn sahəsi və ya ayrıca bölməsi deyil, tədqiqat və ya öyrənmə metodu olduğunu qəbul etsək, onda bütün şübhələr yox olur. Görkəmli fransız komparativisti R.David yazırdı ki, bu şəksiz həqiqətdir.